Arçutlu (Ardıclı) gənclərin inkişaf konsepsiyası
Dördüncü yazı
İnkişaf konsepsiyası nədir və elmdə ona necə izah verilir
Gəncliyin inkişaf konsepsiyası ideallardan, stimul və həvəs verən, fəaliyyətə və əməllərə yön verən, bununla da axar və cərəyan yaradan elementlərdən ibarətdir. İdeallar yeniyetmə və gəncin şüuruna, həmçinin hisslərinə öz təsirini göstərir və bu yöndə əqlini duyğu orqanları ilə həmahəng edir. İdeallar məzmunu ifadə edir və həyatda yaşamaq tərzini özündə təsbit edir. Yeniyetmə və gəncin həyat coşqusunu yaradır və həyat axarının tənzimlənməsində mühüm amilə çevrilir. Gəncin arzuları, xəyalları onu idarə edir. Gələcəyə doğru inamla, qətiyyətlə aparır. Mübarizəyə cəlb edir. Mübarizə sayəsində gənclik öz potensialını ifadə edir. Potensial yaradıcılığa və quruculuğa təsir edir. Həmçinin sosial və ictimai baxışlara da öz təsirini göstərir.
Mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət, elm və idman gəncin ruhunu nizamlayan elementləri və gənclərdə formalaşan idealları özündə əks etdirir. Sahələrdə olan nailiyyətlər gəncin ruhunun zənginləşməsinə öz təsirlərini göstərir. Gənclər bu elementlər sayəsində təsirə məruz qalaraq həyatlarının stimullaşmasına çalışırlar. Qeyd: 1955-ci ildə Arçut kəndində dünyaya gəlmiş və orta məktəbi kənddə bitirmiş Cəmilə İsmayıl qızı Elləzova öz xatirələrində qeyd edir ki, O, yeniyetmə və gənc olarkən “Uzaq sahillərdə” filminə baxmış, filmi çox sevmiş və orada Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin filmdəki sevdiyi qız olan Anjelikanı, obrazı və aktrisanı çox xoşlamışdır. Bu aktrisaya və ada o dərəcədə vurğun imiş ki, ailə quranda qızı dünyaya gələndə adını Anjelika qoyub. Eləcə də Arçut əsilli gənc Elcan Rəhman oğlu Əliyev İsveçrənin Egl şəhərində keçirilən taekvando üzrə gənclər arasında Avropa birinciliyində (78 kq çəki dərəcəsində) 22 noyabr 2025-ci ildə qızıl medal qazanıb Bakıya qayıdanda hava limanında jurnalistlərə bildirmişdir: “...Yarışlar çox yaxşı keçdi. Çempion olacağıma inanırdım. Yeniyetmələr arasında mən çempion olmuşdum. İndi mən gənclər arasında çempion oldum, qızıl medal aldım...” Burada gənclərə təsir edən ideallar, stimul yaradan, həvəs gətirən amillər, səbəb verən şərtlər açıq- aydın görünür. Elcanın əvvəlki uğuru ona növbəti uğur üçün şərt vermişdir.
İnkişaf konsepsiyası yeniliklər, ideallar, gələcəyə yönəlik təklif və təşəbbüslərdən ibarət olan fikir və düşüncə məcmusudur.
Həyat, məşğuliyyət, fəaliyyət, maraq, mənafe sistemlərdən, strukturlardan, ideyalardan ibarətdir. İdeyalar cəmləşir və yollar, istiqamətlər məcmulaşır. Fikirlərin ortaq koordinatlarda mərkəzləşməsi özlüyündə sistemliliyi və strukturlaşmanı ehtiva edir. Həyatın çoxsahəli olması onu deməyə əsas verir ki, sistemləşmədə iştirak edən elementlər də çoxdur. Təsir edən, təsirə məruz qalan obyektlər, subyektlər zəncirvari əsaslıdır. Bu elementlər qruplaşmanı, vəhdət halını almağı özündə ifadə edir. Konsepsiyada məzmun və forma birlikdə, vahidlikdə çıxış edir. Forma və hərəkət mahiyyəti aşkarlayır. İnkişaf ardıcıl proseslərin yaratdığı təzaühürdür, ortaya çıxan gerçəklikdir, yeni mahiyyətdir. Aktiv strukturlaşma sayəsində meydana gələn yenilikdir. Konsepsiya vahid axarları və istiqamətləri özündə əks etdirir. Hədəflər, məqsədlər və vəzifələr müəyyən edir. Axınlar üzrə nəzəri təhlilləri özündə cəmləşdirir. Konsepsiya hadisələri və prosesləri qruplaşdırır, ayırd edir və vəhdət halında təfəkkür konstruksiyasına daxil edir. Bununla da konsepsiya nəzəri və fəlsəfi mahiyyəti ilə düşüncələrin zəncirvari mənsubluğuna çevrilir. Konsepsiya formalaşması və tətbiqi etibarilə zamana əsaslanır və keçmiş, indiki və gələcək zamanlar arasında bağlantılar yaradır. Şəraitlərin dəyərləndirilməsi üçün ideyalar məcmusunu özündə ifadə edir. Əldə edilmiş elementlərdən daha da çox sayda yeni elementlərin qazanılmasını özündə əks etdirir. İdeya ideyaya əsas və səbəb verir, ardıcıl başlanğıcları özündə daşıyır.
Konsepsiya elədir ki, elə bir struktur və məzmundur ki, formalaşarkən model rolunu ifadə edir. Tətbiq üçün standartları özündə əks etdirir. Konsepsiya normalardan və qaydalardan ibarət olur. İcbari, zəruri və tövsiyəedici məzmun kəsb edir.
Bu yöndə əvvəlcə diqqətimizi lüğətdə ifadə olunmuş konsepsiya məfhumuna, termininə yönəldək. Tərtib olunmuş lüğətə əsasən, konsepsiya (lat.conseptio-başa düşmək, sistem) –anlamanın xüsusi yolu, hansısa halın və ya bütöv sistemin, əsas nəzəri nöqtəsi, nəyinsə izahında rəhbər ideya, dünyada, təbiətdə, cəmiyyətdə hansısa hala dair baxışlar sistemi. Elmdə, incəsənətdə, texnikada, siyasətdə və digər sahələrdə bir-biri ilə bağlı olan baxışlar sistemi, məsələnin həlli və izah forması. Konsepsiya fəaliyyət strategiyasını müəyyən edir. Konsepsiya sözünün leksik mənası və izahı lüğətdə bu şəkildə verilir. 1. [lat.] Hər hansı bir hadisə haqqında əsas fikir; görüşlər sistemi. İnkişaf haqqında bir-birinə zidd iki konsepsiya –dialektik və metafizik konsepsiya mövcuddur. 2. Lat.conseptio-mənimsəmə, başa düşmə, sistem 1) hər hansı bir hadisə haqqında nəzəriyyə sistemi; 2) rəssam, şair, alim və s.-nin yürütdüyü əsas fikir, ümumi ideya; 3) sistemli izahda, şərhdə rəhbər ideya; 4) islahatların, layihələrin, planların, proqramların həyata keçirlməsində fəaliyyət strategiyasını müəyyənləşdirən baş ideya. Konsepsiya termini, həmçinin elmi, bədii, texniki, siyasi və s. fəaliyyət növlərində əsas fikri, konstruktiv prinsipləri bildirmək üçün işlədilir.
Elmi izaha əsasən, inkişaf –istiqamətlənmiş keyfiyyət dəyişiklikləridir. Elm izah edir ki, inkişafı müəyyən edən əlamətlər bunlardır: 1) dəyişikliklərin keyfiyyət xarakteri; 2) onların dönməzliyi və 3) istiqamətlənmə
Tərtib olunmuş lüğətdən belə qənaətə gəlmək olur ki, konsepsiyanın müddəaları sahələr üzrə yığcamlıq, bütövlük yaradır və hadisələri nəzəri aspektdə vahid axarlara yönəldir. Konsepsiya inkişafa yön verir. Elemenləri cəmləşdirərək dalğa yaradır. Dalğalanma sayəsində müəyyən axarların enerjisi, gücü, qüvvəsi meydana gəlir. İnkişaf prosesləri dönməzliyi meydana gətirir. Bu dönməzlik sayəsində yeni mahiyyətlər meydana çıxır. Yeni mahiyyətlər gerçəkliklər fonunda büruzə verir.
İnkişaf konsepsiyasında qavrama, hadisələrə uyğun davranış, adekvatlılıq şərtdir. Konsepsiyanın əsası hadisələrə nəzəri baxış vermək və münasibət bildirməni təmin etmək üçün münasibətləri, mövqe və əlaqələri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Konsepsiya təsiredici və effektivliyi və səmərəliliyi özündə ehtiva edir. Konsepsiyaların törəmə qaydasında inkişafı müstəvini formalaşdırır və xassələri müəyyən edir. Konsepsiyanın məqsədi təsir etməkdir və qüvvə tətbiqi ilə enerji qazanmaqdır. İnkişaf konsepsiyası sayəsində müstəvidə olan, hərəkət edən elementlərin sayı çoxalır. Hərəkət sayəsində ətraf müstəvi də hərəkətdə olur. Mərkəzləşmə prosesləri vüsət alır. Mərkəzlərin təsirləri artır. Ətrafa doğru inkişaf dalğaları bir-birini əvəzləyir.
Həyatın inkişafı ideyalarda təcəssüm olunur. İdeyalar daşıyıcı, sistemdə ötürücü, yayıcı funksiya kəsb edir. İdeyaların, aparıcı baxışların, mövqelərin antologiyası həyatın xassəsini, psixikasını yaradır.
İnkişaf konsepsiyası və determinizm
(Suallar, cavablar, səbəblər və nəticələr)
Hər bir gerçəklik bir əlamətdir. Bu yöndə sualları özündə ehtiva edir. Məlumdur ki, məqsəd və vəzifə öyrənməkdən ibarətdir. Sual cavablara əsas verir. Cavablardan da suallar meydana gəlir. Sual öyrədici vasitədir. Cavablar üçün təkan verir, əsasları ortaya qoyur. Suallar və cavablar bütövlüyün tərkibini müəyyən etmək üçündür. Tamda qarşılıqlı əlaqələri, əsasları məhz suallar və cavablar müəyyənləşdirir. Suallar və cavablar, səbəb və nəticələr sistemin, bütövlüyün, şəbəkənin əsaslarını və elementlər arasında qarşılıqlı əlaqələri müəyyən edir. Səbəb və nəticə bağlılığı məhz sistemin aktivliyini, funksionallığını özündə əks etdirir. Səbəblər və nəticələr, əsas və törəmələri alqoritmik qaydada əks etdirir, bağlayıcılıq yaradır. Proseslərin əsasları, axarı və ardıcıllığı, müəyyənlik müstəvisi məhz determinizm ilə əsaslanır. Tezis, anti-tezis, sintez, inkar, inkarı inkar, təsdiq, səbəb və nəticə kimi fəlsəfi kateqoriyaları özündə daşıyır.
Sual idrakın yönləndirilməsini özündə ehtiva edir. Sual düşüncələri axtarışa verir. Bu yöndə determinizm formalaşır. Determinizm sayəsində təyinat formalaşır. Əldə olunanlardan istifadənin əsasları meydana gəlmiş olur. Determinizm bir elmi –rasional idrak prosesidir. Qavrayışın nəticələrini özündə ehtiva edir. Determinizm, ayırd etmək, təsnifat həyata keçirmək seçim və müqayisə imkanlarını meydana gətirir. Faydalılıq, səmərəlilik konsepsiyalarda nəticələrin əsaslarını şərtləndirir. Gənclik konsepsiyaları üçün determinizm bir kateqoriyadır. Gənclər öz düşüncələrində gerçəkləşən prosesləri ayırd etmək üçün çalışırlar.
Determinizm şəxsiyyət konsepsiyasına xidmət edir. İdeyaların məcmusu sahələrin aydınlaşmasını özündə əks etdirir. Şəxsiyyətin müəyyən olunması fərdin cəmiyyətdə necə qərarlaşmasını özündə ifadə edir.
Bütün bilikləri qazanmağın əsası idrak prosesi ilə müəyyən olunur. Qaranlıqlarda suallar yatır. Sual veriləndə müvafiq istiqamətdə axtarış həyata keçirilir. Axtarışlar sayəsində ideyaların, təklif və təşəbbüslərin paketi meydana gəlmiş olur. İdeyalar sistemində qaranlıqlar işığa keçdikcə aktivlik də artır. Suallar qaranlıqları aydınlaşdırmaq, görünməyən varlıqları görünən etmək üçündür. Suallar müəyyənliklər yaradır. İnkişaf elə bir zəncirvari və şəbəkə yaradan prosesdir ki, bu proseslərdə suallar daim olaraq ortaya çıxır. Gerçəkliklər sualları doğurur. Suallar cavabları müəyyən edir. Qeyd: Arçut kəndində şagirdlər və yuxarı sinif tələbələri elmi yaxından məniməsəmək məqsədilə mövzu ətrafında sual-cavablar qurur, elmi polemikalar aparırdılar. Aydınlaşmanı dəqiqləşdirmək üçün predmetlər üzrə mübahisələr aparırdılar. Hər bir gerçəklik və varlıq mütləqdir. Çünki ölçüyə malikdir. Ölçü gerçəkliyin fizikasını və mahiyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Ölçülərin dəyişməsi tərkibin dəyişməsini şərtləndirir. İnkişaf prosesləri sualları özündə cəmləşdirməklə səbəbləri və nəticələri də müəyyən edir. Müəyyənlik, aşkarlıq, gerçəklik təyinatın əsasını özündə ehtiva edir. İdeyalar özlüyündə konsepsiyalardır və sualları, cavabları daşıyan tezislərdən ibarətdir. Sual-cavab şərtləndiriciliyi, ideya bağlılığını özündə ehtiva edir. Determinizm, müəyyənliklər elə məhz inkişaf proseslərinin mahiyyətini açmağa imkan verir. Determinizm inkişaf hadisələrinin məkan və zamanını müəyyən edir. Determinizm sayəsində funksiyalar, vəzifələr aşkarlanır və gerçəkliyin mahiyyəti üzərə çıxır.
İnkişaf konsepsiyasının nəzəri əsasları bir determinizmdir. Nəzəriyyədə suallardan və cavablardan törəyən, səbəb və nəticələri özündə əks etdirən müəyyənlik mövcuddur. Müəyyənlik faydaları, səmərələri özündə daşıyır. Gənclər konsepsiyalarında olan determinizm yanaşmaları sayəsində yaxşı və pisi ayırd edə bilirlər. Determinizm hadisələrin mahiyyətinin dərk olunmasına əsas verir, çünki hadisələri subyektə daha çox yaxın edir. Məsafənin yaxınlığı, doğmalıq obyektlə subyekt arasında təmasları daha da yaxın edir. Yaxın təmaslar gerçəkliklərin ayırd edilməsini özündə ehtiva edir. Subyekt, ayırd edən tərəf özünü məkanda görür. Determinizm subyektin reaksiyasını, obyektə olan münasibətinin əsaslarını özündə cəmləşdirir.
İnkişaf konsepsiyasında qərarlaşan ideyalar nəzəriyyədən təcrübəyə keçdikcə, ideyalar ayaq tutub yeridikcə, proseslərin dərk olunması və vərdişlər də meydana gəlir. Vərdişlər ruha hopur. Konsepsya modelləri özündə ehtiva edir. Modellərin tətbiqi determinizmi müəyyən edir.
Ardıc gənclərinin də ideyaları və onların həyata keçməsi özlüyündə suallarla və cavablarla müəyyən olunurdu. Suallar özünifadə və özünütəsdiqə aparıb çıxardırdı. Rasional idrakın formalaşması üçün təbiət obyekt olaraq götürülürdü. Yaradıclıq və quruculuq həm determinizm ilə, hazır modellərlə müəyyən olunurdu. Modellərin tətbiqi onları proseslərə və həyata sıx bağlayırdı. Determinizm düşüncələrdə və əməllərdə sual və cavabları özündə daşıyırdı və bununla da gənclərin baxışlarında ardıcıllığı və şərtləndiriciliyi müəyyən edirdi. Determinizm inkişaf proseslərində vəhdətliyi meydana gətirirdi.
Rasional qanunvericilik aktlarından bəhrələnmək, qanunvericiliyin imkan yaratdöğı gerçəkliklərdən qidalanmaq Ardıc gəncliyi üçün şərt idi. Şəxsiyyətin bitkinliyi, tamlığı kəndin gənclərinin zamanın nəbzini tutmağa şərait yaradırdı, əsas verirdi. Determinizm gənclik üçün əmək fəaliyyətinin istiqamətlərini müəyyən etməyə əsas verirdi. Müəyyənlik həyatı müasir və elmi prinsiplər əsasında dərk etməyə səbəb verirdi. Müəyyənlik ard-arda gerçəkləşən hadisələr üçün əsasları təqdim edirdi. Determinizm ideyaların təzahürü üçün əsasları gerçəkləşdirməyə imkan verirdi.
Determinizm kənd gəncləri üçün qazancları gətirirdi. Faydaları müəyyən edirdi. Yeni ideya və tezisləri özündə cəmləşdirirdi. Determinizm davranış kodeksini özündə təsbit edirdi.
Bu gün Arçutəsilli gənclər determinizm ilə öz həyatlarını təşkil edirlər. Gələcəyə sağlam baxışları özündə ehtiva edirlər. Determinizm tərəqqinin əsaslarını özündə əks etdirir. Gənclərin ideyaları safdır, sağlamlığa xidmət edir. Determinizm irsi ardıcıllığı, sələfliyi və xələfliyi özündə təsbit edir. Həmçinin müəyyən məsuliyyət məsələsini özündə daşıyır. İdeyalarda əksini tapan vəzifə və funksiyaların sistemləşməsini özündə məcmulaşdırır.
Arçut kəndində uşaq, yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində və inkişafında orta məktəbin rolu
Arçut kənd orta məktəbi elm, təhsil və tərbiyə məbədi olub. Bu sahələrdə bir ehkam rolunu oynayıb. Ard-arda nəsilləri yetişdirib.
1955-ci ildə Arçutda müəllim ailəsində dünyaya gəlmiş Cəmilə İsmayıl qızı Elləzova orta məktəbin uşaq, yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində və inkişafında rolunu bu şəkildə dəyərləndirir: “Mən 1962-1972-ci illərdə orta məktəbdə təhsil almışam. 1972-ci ildə orta məktəbi fərqlənmə ilə bitirərək Azərbaycan Pedaqoji İnstitutuna daxil olmuşam. Uzun illər qonşu Gözəldərə, kəndində qaçqınlıq dövründə Sumqayıt və Bakı məktəblərində riyaziyyat müəllimi kimi çalışmışam. Arçut kənd orta məktəbimiz bölgəmizin ən güclü məktəbi olub. Məktəbimiz üç korpusdan ibarət idi. Burada yüksək peşəkarlığa, bilik və istedada malik olan müəllimlərimiz dərs verirdilər. Şagirdlərdə oxumaq həvəsi çox idi. Bilik uğrunda sözün əsl mənasında marafon yarışı keçirilirdi. Bizdə müəllimlər dərsləri təcrübə əsasında keçirdilər. Məsələn, fizika dərsini rəhmətlik Məsim müəllim həm nəzəri, həm də təcrübi əsaslarla öyrədirdi. Biologiya kabineti əyani vasitələrlə, divar rəsmləri ilə dolu idi. Tarix fənnindən də divarda xəritələr asılırdı. Dərslər laboratoriyalardakı əyani vasitələrlə izah olunurdu. Oxumağa çox həvəs yaranırdı. Məktəb direktorumuz elə bil anadangəlmə rəhbər doğulmuşdu. Səriştəsi, bilik və bacarığı dərin idi. Çox tələbkar adam idi. Adi bir məsələni qeyd edim. Deməli, o zamanlar o, özü sinifdən –sinifə keçid imtahanlarını təşkil edirdi. Fərqlənənlərə həvəsləndirici adlar, fəxri fərmanlar təqdim edirdi. Biz də o fərmanları ali məktəblərə qəbul zamanı təqdim edirdik ki, yüksək bal əldə edək. Mən bir müddət Gözəldərə orta məktəbində işlədim. Sözün düzü, həmin məktəb bizimkinə çata bilməzdi. Mən orada toz basmış laboratoriyanı işə saldım. Anam, Leyli müəllimə, həm də orta məktəbimizdəki kitabxananın müdiri idi. Mən və digər əla və yaxşı oxuyan uşaqlar demək olar ki, bütün bədii ədəbiyyatı oxuyurduq. Heç yadımdan çıxmaz. “Mehman” povestini mən üç gün oxuyub yüksək səviyyədə hazırlaşmışdım. Hətta gecələr də bu povesti lampa işığında əzbərləyirdim. Ədəbiyyat müəllimimizin (Məmməd Məmmədovun) əvəzinə, onun tövsiyəsi ilə şagirdlərə mən izah etmişdim. Çox gözəl alınmışdı. İdman dərsini çox həvəslə keçirdik. Bütün ləvazimatları, resursları olan böyük idman zalımız var idi. Hamımız idman paltarı geyinərdik. Bizim tərbiyəmizdə valideynlərimizlə müəllimlərimiz bir yerdə iştirak edirdilər. Daim məsləhətləşirdilər. Müəllim nəzarəti dərslərdən sonra da davam edirdi. Məsələn, biz kinokluba gedib yaşımıza uyğun olmayan filmlərə baxa bilməzdik. Məktəb direktoru və müəllimlər özləri buna ciddi nəzarət edirdilər. Kluba tez-tez baş çəkib uşaqları yoxlayırdılar. Məktəbimiz şagirdlərdə istehslat təcrübəsini də öyrədirdi. Məktəbin xüsusi istehsalat-təcrübə sahəsi var idi. Məktəb uşaqlarda, yeniyetmələrdə təşkilatçılığı da öyrədirdi. Mən özüm bir müddət məktəbdə pioner baş dəstə rəhbəri işlədim. Tələbələrin Komsomol Təşkilatının rəhbəri vəzifəsini tutdum. Orta məktəbimizin həm şəraiti, həm də ruhu kəndimiz üçün sağlam gənclik yetişdiriridi. Sistemli və maraqlı həyat yaşayırdıq. Gələcəyə inamla və ümidlə baxırdıq. Məktəbimizə çox güvənirdik. Bilirdik ki, verdiyi biliklər bizə sağlam, savadlı və bacarıqlı gənc kimi yetişməyə bəs edəcək. Sonrakı inkişaf üçün əla baza yaradacaq. Sevindirici hal ondan ibarət idi ki, məktəbimizin onuncu sinifini bitirənlərin böyük əksəriyyəti ali və orta ixtias məktəblərinə daxil olurdu. Bu, çox yüksək bir göstərici idi”.
Arçut kənd orta məktəbində 1980-1988-ci illərdə rus dili müəllimi işləmiş Həsrət Elləz oğlu Rəfiyevin bu istiqamətdə fkirləri önəm kəsb edir. Müəllim vurğulayır: “Orta məktəb elm, təhsil verməklə yanaşı, tərbiyəli, sağlam ruhlu gənc də yetişdirirdi. Bu məsələdə müəllimlərlə valideynlər arasında bir qanun və qayda mövcud idi. Şagirdlərin əksəriyyəti də bu qanunlara əməl edirdi. Biz müəllimlərin məqsədi bir tərəfdən öz ardıcıllarımızı yetişdirməkdən ibarət idisə, digər tərəfdən müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssis hazırlamaq üçün güclü baza təhsil vermək başlıca şərt idi. Hər bir müəllim öz şagirdi ilə öyünürdü. Çalışırdı ki, şagirdi öz ixtisasına uyğun hazırlasın. Tələbəsi ali məktəbə qəbul olanda çox sevinirdi. Bu, ona məxsusi fəxr hissi yaşadırdı. Biz şagirdlərə ona görə rus dilini yaxşı öyrətməyə çalışırdıq ki, çünki lazım idi. Tələb olunurdu. Rus dilini bilməklə onlar Sovet hərbisində layiqli yer tuta bilirdilər. Həmçinin Rusiyada və digər respublikalarda təhsil almaq imkanları əldə edirdilər. Gəncləri əhatəli inkişaf etdirmək başlıca amalımız idi.Onların keçmiş SSRİ-nin müxtəlif ali və orta ixtisas məktəblərində təhsil almaqalarında biz çox maraqlı idi. Onu xüsusi vurğulmaq istəyirəm ki, əvvəlki dövrlərdə qızların orta ixtisas və ali ixtisas almaqlarına valideynləri maneə olurdular. Qızlar tez ərə verilirdi. Lakin 1960-cı illərin sonu, 70-ci illərin əvvəlləri bu stereotip aradan qaldırıldı. Həmin dövrdə bir sinifi bitirmiş 17 nəfər qızlı, oğlanlı ali və orta ixtisas məktəblərinə daxil oldu. Qızlardan Əliyeva Zəkiyyə Alxan qızının tibb texnikumuna daxil olması sözün əsl mənasında şüurlarda inqilab yaratdı. Ondan sonra çoxlu sayda gənc qızlarımız ali və orta ixtisasa yiyələndilər.”
1955-ci ildə Arçut kəndində dünyaya gəlmiş və 1963-1973-cü illərdə kənd orta məktəbində təhsil almış və onilliyi fərqlənmə ilə bitirmiş Yasəmən Həsən qızı Əliyeva uşaq, yeniyetmə və gənclərin yetişməsində orta məktəbin rolunu bu şəkildə izah edir: “Orta məktbimiz bölgənin ən güclü təhsil verən tədris mərkəzi idi. Müəllimlərimiz çox güclü və dərin bilikli idilər. O zaman məktəbdə yaxşı oxuyan qızlar da var idilər. Məsələn, texnikumda oxuyan Əsli, Fatimə, Moruq kimi qızların adlarını çəkmək olar. Qızlarda oxumağa həvəs çox geniş idi. Məktəbimiz də bunu geniş təbliğ edirdi. Oğlan və qızlara fərq qoymurdu. Biz məktəbdə oxuyanda Bakda və digər yerlərdə ali və orta ixtisas alan tələbələrə həsədlə baxırdıq. İstəyirdik ki, biz də onlar kimi olaq. Müəllimlərimiz də onları bizə nümunə çəkirdilər. Müəlimlərimiz yaxşı oxuyan şagird və tələbələrdən tələb edirdilər ki, zəif oxuyanlara da kömək edək. Mən 1977-ci ildə Bakıda Xalq Təsərrüfatı İnstitutunu bitirdim. İqtisadçı oldum. Mən ilk növbədə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutuna daxil olmaq istəyirdim. O zaman ora daxil olmaq çətin idi. Coğrafiya müəllimi olub kəndimizə qayıtmaq arzusunda idim. Lakin qohumlarımın tövsiyələri ilə fikrimi dəyişdim, iqtisadçı yetişdim. Kəndimizin sağlam gəncliyi var idi. Hamı saf və mehriban həyat sürürdü. Oxumaq uşaqlar, yeniyetmə və gənclər arasında bir dəb idi. Hamı həvəsli idi. Müəllimlərimizin əməyi böyükdür. Güclü irs yaradırdılar”.
Arçut kənd orta məktəbinin gənc müəllimlərindən biri olan və tarix fənnindən dərs deyən Səyyad İsrafil oğlu Rəfiyev gənclərin vətənpərvər ruhda öyrədilməsi və tərbiyəsi məqsədilə kənd orta məktəbində tarix-diyarşünaslıq muzeyi təşkil etmişdi. Kəndin tarixinə dair çoxlu sayda muzey eksponatları toplamışdı. O, tarixi əyani vasitələrlə tədris edirdi. Səyyad müəllim həmçinin kəndin tarixini respublika üzrə də yayan gənc müəllimlərdən sayılırdı. Məsələn, 1987-ci ilin aperl ayının 27-28-də İrəvanda keçirilən müəllimlərin V qurultayında çıxış edərək, bu fikirləri bildirmişdir: “Şagirdləri vətənpərvərlik ruhunda böyütmək əsl şərəf işidir. Məktəbimizdə bu cəhətə xüsusi diqqət yetiririk. Xeyli vaxtdır ki, tarix-diyarşünaslıq muzeyi yaratmışıq. Onun eksponatlarının sayı get-gedə artır. Şagirdlər qoynunda doğulub böyüdükləri torpağın keçmişini, bu gününü öyrənməyə böyük həvəs göstərirlər”. M.Yusifov. “Yeni həvəslə işləyəcəyik”. “Sovet Ermənistanı” qəzeti. 1 may 1987-ci il.
1959-cu ildə Arçut kəndində dünyaya gəlmiş, alim, texnika elmləri namizədi İlham Alxan oğlu Əliyev oxuduğu kənd orta məktəbinin uşaq, yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində və onların sağlam, faydalı ruhda, bilikli və savadlı fərdlər kimi yetişməsindəki rolunu bu şəkildə qiymətləndirir: “Kəndimizin orta məktəbi regionda çox güclü idi. Müəllimlər həm bilikli, həm də insaflı və vicdanlı idilər. Uşaqlara yaxşı bilik verməyə çalışırdılar. Əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Ev tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində ciddi nəzarət edirdilər və kömək göstərirdilər. Şagirdlər, tələbələr məktəb, rayon və respublika səviyyəsində olimpiadalarda iştirak edirdilər. Müəllimlər məktəblərdə dərnəklər təşkil edir və əlavə məşğələlər keçirdilər. Onlar öz vəzifələrini yerinə yetirərkən motivasiyalar yaradırdılar. Uşaqlar oxumağa çox həvəsli olurdular. Müəllimlər təmannasız şəkildə uşaqlara əlavə biliklər verirdilər. Ötən əsrin ortalarından və 60-cı illərindən etibarən qızların oxumasına da böyük həvəs yarandı. Elmə, biliyə böyük maraq göstərildi. Əla və yaxşı oxuyanların sayı artdı. O zaman bacım Əliyeva Zəkiyyə Alxan qızı Azərbaycan Tibb Universitetinə sənəd verdi. Qəbul olunmasa da tibb texnikumunu oxudu. Bununla da kəndimzin qızları üçün ali və orta ixtisas təhsili almağa böyük maraq yarandı. Maneələr aradan qalxdı. Bağlı qapılar açıldı. Valideynlərin psixologiyasında inqilab baş verdi. Kənddə belə bir şüar formalaşdı ki, Alxan kişi öz qızını oxudursa, biz nə üçün oxutmayaq?! Bununla da qızların ali və orta ixtisas məktəblərinə axını sürətləndi. Məktəbimiz bir akademiya idi. Mən bu gün alim kimi yetişmişəm. Buna görə kənd orta məktəbimizə öz minnətdarlığımı bildiriəm!”
1969-cu ildə Arçut kəndində dünyaya gəlmiş və 1986-cı ildə kənd orta məktəbinin onuncu sinifini bitirmiş İntiqam Hümbət oğlu Əliyevin orta məktəbin uşaqların, yeniyetmə və gənclərin bir şəxsiyyət kimi yetişməsindəki rolu barədə fikirləri diqqəti cəlb edir. O, qeyd edir: “Məktəbimiz bir akademiya kimi olub. Biz həm yüksək təhsil almışıq, həm də ciddi ictimai tərbiyə görmüşük. Valideynlərimiz məktəbə həm inanır, həm də ümid edirdilər. Müəllimlərimiz bilik cəhətdən heç də ali məktəb müəllimlərindən geri qalmırdılar. Mən xüsusilə uzun illər məktəbimizin direktoru olmuş Əliyev Məhəmməd müəllimin, tədris hissə müdiri işləmiş Məmmədov Məsim müəllimin və bir çoxlarının adlarını qeyd etmək istərdim. Məhəmməd müəllimin yüksək bilik tələbi və nizam-intizama ciddi əməl olunması barədə tələbləri məhz bizim sağlam yetişməyimizə böyük təsir göstərdi. O, həm şagirdlərdən, həm də müəllimlərdən yüksək keyfiyyət tələb edirdi. Biz müəllimlərə “peyğəmbər” kimi baxırdıq. O dərəcədə hörmətli idilər. Mən rübdə demək olar ki, əlaçı çıxırdım. İki ədəd dördüm olurdu. Məktəbimizin verdiyi biliklər sayəsində mən Rusiya Federasiyasında iki ali məktəbə qəbul olundum. Əsasən iqtisadiyyat ixtisasına yiyələndim. Lakin gəncliyimiz pis dövrə təsadüf elədi. Mən zavodda ixtisasım üzrə işləyirdim. 1990-cı illərdə müəssisələrin dağılması təbii olaraq mənə də öz zərbəsini vurdu. Ancaq məktəbdən qazandığım bütün gənclik illərimdə mənə böyük dəstək verdi, qazandığım keyfiyyətlər yardımçım oldu”.
Arçut kəndində dünyaya gəlmiş və kənd orta məktəbində 7 il təhsil almış 1973-cü il təvəllüdlü Nizami Yaqub oğlu Qazıyev uşaq, yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində kənd orta məktəbinin rolunu bu şəkildə ifadə edir: “Mən kəndimizn orta məktəbində tam yeddi il təhsil aldım. Deportasiya olunanda səkkizinci sinifdə oxuyurdum. Təhsilimiz yarımçıq qaldı. Məktəbimiz çox maraqlı idi. Bir tərəfdən bilik, digər tərəfdən də yaxşı tərbiyə verirdi. Məktəb həyatı rəngarəng idi. Hamı hər gün məktəbə tələsirdi. Müəllimlər şagirdlər üzərində əsirdilər. Dərsdən əlavə bütün fənlər üzrə məşğələlər keçirilirdi. Qruplar formalaşmışdı. Sözün əsl mənasında bilik üzrə yarışmalar təşkil edilirdi. Biz paralel siniflə bilik yarışmasında idik. Əlaçılar, əlaçılarla, zərbəçilər zərbəçilərlə yarışırdı. Biliklə bağlamaq uğrunda mübarizə aparırdıq. Mən zərbəçi idim. Böyüyüb hüquqşünas olmaq arzusunda idim. Bu baxımdan məktəbimizə çox arxayın idim. Bilirdim ki, axıra kimi yaxşı oxuyacam. Ancaq çox təəssüf ki, arzum, ideyalarım gerçəklik tapa bilmədi. Qaçqınlıq həyatımız istəklərimə zərbə vurdu. Ailə-məişət çətinlyi oxumağıma imkan vermədi. Özüm də həvəsdən düşdüm. Gəncliyim 1990-cı illərə təsadüf elədi. Ölkədə müharibə gedirdi. Vəziyyət acınacaqlı idi. Kəndin gəncliyini bir arada toplamaq, inkişaf strategiyasını müəyyən etmək olduqca çətin idi. Kənd gəncliyində pərakəndəlik hökm sürürdü. İndi şükür Allaha ki, kənddə uşaqlıq həyatını yaşadığım dostlarla tez-tez görüşürəm. Biz adətən gəncliyimizi yaşamaq üçün görüşürük. Məktəb illərinə də qayıdırıq. Bütünlükdə uşaqlıq və yeniyetməlik illərimizi xatırlayırıq. Zarafatlaşırıq. İndiki gənclər çox mütərəqqidir. Onlar yeni-yeni ideyalarla, yaradıcı və qurucu ruhda yaşayırlar. Evladlarım gəncdirlər. Mən onlarda tamamilə yeni ruhu müşahidə edirəm. Məsələn, ali məktəbin magistratura pilləsində oxuyan 2004-cü il təvəllüdlü oğlum Yaqub Qazıyev hesab edir ki, orta məktəblərdə şagirdlər və yeniyetmələr çox maariflənməlidir. Narkomkaniyaya qarşı mübarizə üçün preventiv ideoloji təbliğat həyata keçirilməlidir”.
Arçut kənd orta məktəbində təbiət və humanitar elmlər birgə şəkildə öyrənilirdi. Uşaqların ictimai və siyasi dünyagörüşləri də formalaşdırılırdı. Arçut orta məktəbinin konsepsiyası ondan ibarət idi ki, təlimlər, tədris prosesləri uşaq, yeniyetmə və gənclərin baxışlarını oxşadırdı. Uyğunlaşdıraraq onları bir arada cəmləşdirirdi. Bununla da güc birliyi yaradırdı. Davranışların ortaq prinsiplərini meydana gətirirdi. Elmə, biliyə konseptual əsasda, birgəçiliklə yiyələnmək məktəb konsepsiyasının forma və məğzini təşkil edirdi.
Məlumdur ki, dünyəvi təhsil verən, təbiəti və ətraf mühitdə baş verən prosesləri elmi, bu baxımdan da sistemli öyrənən orta məktəb bilik və təhsil mərkəzi olmaqla yanaşı, həm də bir tərbiyə və estetika məbədi rolunu oynayır. Məktəb fəlsəfi məzmun kəsb edir. 1924-cü ildən fəaliyyətə başlayan Mirzə Fətəli Axundov adına Arçut kənd orta məktəbinin əsas fəaliyyəti savad bəxş etmək, maariflənməni həyata keçirmək, şagirdlərin dünyagörüşünü formalaşdırmaq, həyata nizamlı, rasional və adekvat baxışlarını təkmilləşdirmək, onların gözünü açmaq və ətrafda baş verən proseslərə çevik və adekvat reaksiyalar vermək üçün onları hazırlamaqdan ibarət olub. Uşaq, yeniyetmə və gənclərin timsalında və sayəsində “Yeni Arçutlu” obrazını yaratmaq başlıca şərt olub. XX əsr boyu elmə yiyələnmək, bilik və savad əldə etmək özü bir dalğa funksiyasını təşkil edib. Qeyd: İrəvanda nəşr olunan “Qızıl Şəfəq” qəzeti özünün 04 dekabr 1929-cu il tarixli sayında yazırdı ki, Loru pəmbək qəzasında on iki min nəfər savad kurslarına cəlb olunmuşdur. Siyasi maarif şöbəsi xətti ilə üç min nəfərin, “yox olsun savadsızlıq dostlar” xətti ilə altı min beş yüz nəfərin və qalanlarının isə həmkarlar xətti ilə savadsızlıqları ləğv olunacaqdır. Xırda millətlər üçün, xüsusilə türk dilində olanlar üçün kitablar və tədris proqarmı indiyə qədər alınmamışdır. “Qızıl Şəfəq” qəzetinin 9 may tarixli, N 34 (217) nömrəsində Husəyin Bayramof adında şəxs “Kəraətxana lazımdır” başlıqlı məqalədə yazırdı ki, Lori Pəmbək qəzası Karaqilsə nahiyəsində Arçut kəndi 150 evdən ibarətdir. Bu kənddə bir zəhmət məktəbi kursu olub 100 nəfərə kimi savadlı vətəndaş oxuyur.
Bir faktı da əlavə etmək yerinə düşər ki, mətbuatın yazdığına görə, 1940-cı ilin yanvar ayının məlumatına əsasən, Arçut kənd natamam (yeddi illik) orta məktəbinin 47 nəfər əlaçı şagirdi olub. Məmməd Əliyev. “İki məktəbin yarışı”, başlıqlı məqalə. “Sovet Ermənistanı”. 5 yanvar. 1940-cı il. N4(2624).
Ziya bəxş etmək, aydın təfəkkür formalaşdırmaq başlıca strategiya və taktika idi. Kənd və ölkə üçün bitkin, tam şəxsiyyətin yetişdirilməsi başlıca şərt olub. Məktəbin başlıca məqsədi şagirdləri həm öz kəndi, yaşayış məskəni üçün lazımlı, faydalı şəxs kimi yetişdirmək, həm də xalq, cəmiyyət və ölkə üçün faydalı elementə, şəxsiyyətə çevirməkdən ibarəıt idi. Məktəbin hər bir şagirdi və məzunu onun fəxri və qüdrəti idi. Məktəb oxumağa vərdiş yaradır, həm də ailəyə, dostlara, tanışlara, böyüklərə və kiçiklərə hörmət amilini təbliğ edirdi. Gələcəyə sağlam, saf, əxlaqlı, estetikalı və vicdanlı, namuslu fərd və şəxs yetişdirmək məktəbin ümdə vəzifəsi və məqsədləri sırasına daxil idi. Bu yöndə məktəb mühüm taktiki addımlar atır və uşaqların yetişməsi üçün müvafiq psixoloji, fiziki və mənəvi tədbirlər həyata keçirirdi. Şagirdlərin psixi sağlamlığı onlara verilən tərbiyə və biliklə tamamlanırdı. Biliklər sağlam təfəkkürə xidmət edirdi. Uşaqların qayğısına qalır və onların sağlam qidalanmasına fikir verirdi. Məktəb hər səhər tezdən ibtidai sinif şagirdləri üçün öz hesabına sağlam qida təqdim edirdi. Eyni zamanda bütün şagirdlər üçün dərs başlamamışdan öncə on beş dəqiqə bədən tərbiyəsi hərəkətləri üçün dərslər keçirilirdi. Bu kimi addımlar fiziki sağlamlığa xidmət edirdi. Məktəb şagirdlərdə gələcəyə inamı təbliğ edirdi. Gələcəkdə mühüm mövqeləri tutmaq, bəlli səviyyələrdə qərarlaşmaq məqsədilə yaxşı və əla qiymətlərlə oxumağı tövsiyə edirdi. Məktəb ailə ilə şagird arasında da bir bağlantı yaradan mərkəz rolunu oynayırdı. Valideynlərə və böyüklərə hörmət, onlara kömək amili təbliğ olunurdu. Məktəb valideynləri bir arada cəmləşdirirdi. Ailə birliyi, ailə ənənələrinin qorunub saxlanılması məktəbdə də bir tərbiyə təlimi olaraq verilirdi. Məktəblərdə “sabahın mütəxəssisi” adı ilə dərin biliklərin verilməsi tələb olunurdu. Məktəb öz müəllimlərinə də bu istiqamətdə ciddi və məsuliyyətli olmağı tələb edirdi. Məktəb öz biliklərini yüksək səviyyədə təqdim etməklə, şagirdlər önündə gələcəkdə iki böyük məqsədi qoyurdu: birincisi, tələb olunurdu ki, əla oxusunlar, məktəbin zəhməti hədər getməsin, əksinə adı ucalsın, şərəfini və ləyaqətini qorunsun. Məktəb buraxılışları kəndə tələb olunan müəllim və digər pedaqoji işçilər kimi yetişsinlər. İkincisi isə güclü mütəxəssis və kadr kimi yetişərək Arçutun şərəfli adını böyük ölkədə tanıtsınlar. Layiqli kadrlar kimi yetişərək, özlərinə, ailələrinə, xalqa, cəmiyyətə, dövlətə və ümumilikdə bəşəriyyətə layiqincə xidmət etsinlər.
Davamı var...
Elşən Nəsibov (Elşən Ardıc)
Siyasətşünas-alim, yazıçı-publisist. “ARDIC” Hərəkatının təsisçisi. Qərbi Azərbaycan İcmasının üzvü
