Tarix təkcə xronologiyadan və hadislərədən ibarət deyil. Tarix həm də onu yaradan şəxsiyyətlər deməkdir. Hansılar ki, onlar olmasa tarix də olmazdı, tarixi hadisələr də. Beləliklə də, cəmiyyət, insanlıq da formalaşmazdı, bəşəriyyətin indki sürətli inkişafına da nail olmaq mümkün olmazdı. Məhz bəşəriyyətin özü də müasir sivlizasiyada tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətindən, onların atacağı addımlardan iki dodaqları arasından çıxan sözlərədən asılı qalıb. Bir vaxtlar dünayaya meydan oxuyan imperiyaların və tiranların, əzəmətləri ilə yeri-göyü titrədən, yer kürəsini ovcunda tutan nəhəng hökümdarların özündən sonra qoyduqları miras bəzən unudulr, yaxud onların dəyəri mis sikkə qədər də olmur. Ancaq, özünün daxili inamına, ilahi tərəfindən verilən istedad və inadkarlığına, haqqa, ədalətə bağlanıb da haqq yolundan ömrünü, həyatını ayırmayan insanlar əsrlər boyu öyrənilir, oxunur, etalona çevrilir, yaddaşlara həkk olunur, əməli, mirası ümumxalq məna kəsb edir və yaşadılır. Özü də yaşayır. Bir insan üçün, bir şəxsiyyət üçün bundan xoşbəxt nə ola bilər ki?!
Müdrik yaşının hər bir çağında müdrikdir. Yetər ki, ondan cəmiyyət faydalana bilsin, nəyisə öyrənə bilsin və təkmilləşsin. Millətlər, xalqlar saylarının çoxluğuna, yaxud zəngin resurslarına görə böyük olmurlar. Dövlətlər də elədir. Dövlətləri və millətləri güclü və nüfuzlu edən onun insanının mənəvi zənginliyi, tarixin süzgəclərindən və ziqzaqlarından, odundan-alovundan keçərək qazandığı təcrübə və mübarizliyi, həmçinin mürəkkəb, çətin anlarda birləşib yumruq kimi sərt, möhkəm ola bilməyidir. Azərbaycan xalqı belə millətlərdən biri olduğunu ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda dünyaya bir daha göstərdi. İlin xalqı kimi planetimizə səs saldı. Qarabağdan qalxan bir qığılcım sürətlə bütün Azərbaycanı bürüdü və öz müstəqilliyinə yenidən qovuşmaq arzusununu içində yaşadan millətin qarşısına çıxan əngəlləri və maneələri aşdı. Başlanan etirazlar Milli Azadlıq Hərakatına çevrildi və bu hərakat təkcə Azərbaycanı öz müstəqilliyinə qovuşdurmadı, SSRİ kimi vahim bir imperiyanın sürətlə çöküşünə, siyasi coğrafiyda yeni dövlətlərin yaranması ilə nəticələndi. Bu Milli Azadlıq Hərəkatının da başında həmin vaxta qədər xalqın, millətin o qədər də yaxşı tanımadığı, adi bir universitet müəllimi Etibar Məmmədov durururdu.
Hər bir millətin, hər bir xalqın tarixi və məsuliyyətli mərhələsində, çətin dövründə Tanrı xilaskar göndərir. Və həmin xilaskar bütün missiyanı üzərinə götürərək bu mərhələni qalibiyyətlə aparıb başa çatdırdıqdan sonra heç bir mükafat, heç bir əvəz gözləmədən yenə də umub-küsmədən, incimədən səssiz-səmirsiz öz xidmətlərini yerinə yetirməyə davam edir. Mübaliğəsiz deyərdim ki, əgər Etibar Məmmədov faktorunu çağdaş Azərbaycan tarixindən kimlərsə çıxarmağa cəhd göstərsə o zaman anlayacaqlar ki, tarixdən əsər-əlamət qalmayıb. Onun haqqında nə qədər yazılsa da, nə qədər araşdırma aparılsa da, düşünürəm ki, Etibar Məmmədovu tam öyrənmək də mümkün deyil. Çünki E.Məmmədov canlı əfsanədir. 1989-cu ildən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında, dövlət quruculuğunda elə bir hal yoxdur ki, E.Məmmədovsuz olsun. Azərbaycan dövləti üçün ən mühüm hadisələr bilavasitə onun adı ilə bağlıdır.
“Müstəqillikdən demokratiyaya” tələbi
Bayaq da vurğuladığımız kimi SSRİ-nin ilk və son prezidenti M.Qorbaçovun “yenidənurma” siyasətinin iflasa uğraması və daxili ziddiyyətlərin artması, millətlərarası münaqişələrin qızışması imperiyanı saxlamaqda ciddi çətinliklər yaratmışdı. Onun erməni ektremizminə meydan verməsi Cənubi Qafqazda gərginlik ocağı yaratdı və Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları baş qaldırdı. Buna qarşı olaraq xalq etiraza qalxdı, “Yenidənqurma” uğrunda Azərbaycan Xalq Cəbhəsi” yaradıldı. Əksəriyyəti gənc alimlərdən, ziyalılardan ibarət olan AXC Azərbaycana müstəqilik verilməsi tələbindən qəti şəkildə imtina edərək radikal qanad adlandırdıqları E.Məmmədovun “müstəqillikdən demokratiyaya” tələbini deyil, “demokratiyadan müstəqillik” tezisni irəli sürdülər. Məhz E.Məmmədovun inadı və qətiyyəti sayəsində başlanan hərakat Milli Azadlıq Hərakatına çevrildi. Qısa müddət ərzində o, milyonların sevimlisə və qəhrəmanına çevrildi. Proseslərin axarı Moskvanı Azərbaycanda qan tökməyə, “20 Yanvar” hadisələrini törətməyə gətirib çıxarsa da, xalq müstəqillik mübarizsindən vaz keçməyərək, sonadək vuruşdu. Qanlı yanvar faciəsindən sonra Kreml tərəfindən informasiya blokdasında saxlanılan Azərbaycanı bu blokadadan çıxarmaq üçün Etibar bəy gizli yollarla həyatını təhlükəyə atıb Moskvaya gedib nümayəndəlikdə mətbuat konfransı keçirərək qanlı imperiyanın cinayətlərini ifşa edib dünyaya çatdırdı. Onun bu addımı həm Moskvanı, həm də Azərbaycandakı nökərlərini qəzəbləndirdiyi üçün 9 aylıq Lefertovo zindanında həbslə nəticələndi. Etibar bəyin azadlığı üçün Azərbaycanda 1.5 milyon imza toplandı. Bu həmin dövrdə görünməmiş bir hal idi.
Dövlət Müstəqilliyi Haqqında Konstitusiya aktı
Azərbaycanda başlanan Milli Azadlıq Hərakatı artıq geridönməz xarakter almışdı. Onun qarşısnı almaq mümkün deyildi. 1992-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti E.Məmmədovun həmmüəllifi olduğu “Dövlət Müstqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” qəbul edildi. Azərbaycan müstəqilliyini rəsmən elan etdi. Sonra 1995-ci il noyabrın 15-də referendumla qəbul olunan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası üçün “Dövlət Müstqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” hüquqi baza oldu.
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınması
Azərbaycan Ali Soveti müstəqllik aktını qəbul etsə də, ən vacib məsələ onun dünya birliyi tərəfindən rəsmən tanınması aktual olaraq qalırdı. Bu çətin vəzifəni də E.Məmmədov öz üzərinə götürdü. Onun rəhbərliyi altında Türkiyəyə səfər edilərək çox çətin danışıqlardan sonra Ankara 9 noyabr 1991-ci ildə Azərbaycanın dövlət müstəqlliyini tanıyan ilk ölkə oldu. Paradoksal hal idi ki, AXC Türkiyənin belə bir addım atmasını A,Mütəllibovun güclənəcəyi ilə əlaqələndirərək Ankaranı bundan çəkundirməyə çağırırdı. E.Məmmədovun bu zaman diplomatik istedadı, prinsipilallığı və qətiyyəti o zaman Türkiyədə hakimiyyətdə koalsion hökümət olan M.Yılmazın başqa seçimi qalmadı. Ardınca E.Məmmədovun Pakistan İslam Respublikasına etdiyi səfər, keçirilən yüksək səviyyəli görüşlər və aparılan danışıqlar öz bəhrəsini verdi. Nüvə dövləti olan Pakistan 13 dekabr 1991-ci ildə Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanıdı. NATO üzvü olan Türkiyənin, atom silahına malik Pakistanın yenicə müstəqilliyinə qovuşan Azərbayacnı müstəqil dövlət kimi tanıması böyük əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, təhlükəsizlik üçün də çox vacib idi.
Konstitusiyanın qəbulu
Əlbəttə ki, bir dövlət üçün vacib olan şərtlərdən biri də Konstitusiyanın qəbuludur. 1992-ci ildə müstəqillik aktı qəbul edilsə də, Azərbaycanda hələ də SSRİ qanunları işləyirdi. Dövlətin siyasi, hüquqi və iqtisadi sistemlərin əsaslarını təsbit edən, vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarına zəmanət verən, dövlətin bir fenomen kimi mahiyyətini açıqlayan, qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının funksiyalarını əks etdirən, cəmiyyət, şəxsiyyət və dövlət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri müəyyən edən ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan hüquqi sənəd yox idi. Mərhum prezident H.Əliyevin hakimiyyətə xalqın tələbi ilə yenidən qayıtmasından sonra dövlətin Ali qanununun qəbulu işi üzərində ciddi iş aparıldı. H.Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiya üzrə Xüsusi Komissiya yaradıldı. Etibar bəy bu komisiyada sədr müavini olaraq Konstitusiyanın hazırlanmasında böyük xidmətlər göstərdi. Həmin Konstitusiya ümumxalq səsverməsi ilə qəbul edildi.
Ölkənin təhlükəsizliyi və Ordu quruculuğu
Azərbaycan səngərdə məkrli və dəstəkli düşmənə qarşı döyüşə-döyüşə müstəqillik yolunda addımlamaq məcburiyyətində idi. Dişinəcən silahlanan, ağır texika ilə təhciz edilən erməni işğalçılarına qarşı müdafiə olunmaq olduca çətin idi. Pul yox, silah yox, hərbi mütəxəsis və zabitlər çatışmırdı. Könüllü özünümüdafiə dəstələri tərcürbəsiz və pərakəndə, demək olar ki, koordinasiyasız şəkldə düşməni durdurmağa çalışırdı. Bir yandan da Ermənistanda silah gücünə qovulan 200 mindən artıq qaçqınların yaratdığı humanitar böhran, ən yaxın dostumuz olan Türkiyənin ehtiyatlı davranışı ölkənin müstəqilliyinə ciddi təhdidlər yaradırdı. Belə çətin anda E.Məmmədov Müdafiə Şurasının rəhbəri kimi ciyinlərini məsuliyyətli və ağır yükün altına verdi. Türkiyədən hərbi mütəxəssislər cəlb edərək, nizami ordu quruculuğuna diqqət ayrdı. E.Məmmədovun səyi nəticəsində qeyri-leqal yollarla Türkiyədən 3 mindən çox avtomat, sursat, döyüş texniksı, həmçinin tibbi ləvazimatlar gətirilərək əsgərlərə veridi. Nizami ordu yaradılması istiqamətində lazımı resurslar səfərbər edildi. Məhz bunun sayəsində düşməni durdurularaq dedikləri kimi Gəncəyədək gəlmək niyyətləri gözlərində qaldı. Etibar Məmmədov bir dövlət adamı kimi, xarci səfərlərində və yaxud əcnəbi rəsmlilərlə keçirdiyi bütün görüşlərində bir saylı gündəliyi Dağlıq Qarabağ məsələsi, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ədalətli və beynəlxalq hüquq normalarına uyğun nizamlanması olub.
Demokratik dəyərlər və novatorluq
SSRİ-də 70 il ərzində mövcud olmuş bir partiyanın, Kommunist Partyasının hegomonluğu və despotik idarəçiliyi dəyişmədən cəmiyyətin inkişafının, dövlətin varisliyinin və dayanaqlığının, həmçinin, demokratik ənənələrin əsasını qoymadan sivil və inkişaf etmiş dünyanın bir parçası halana gəlməyin mümkün olmadığını dərk edən E.Məmmədov 3-4 iyun 1992-ci ildə Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyasını tərəfdaşları ilə təsis etməklə Azərbaycanda təkpartiyalı siyasi sistemdən çox partiyalı sistemə keçidin əsasını qoydu. AMİP qısa zamanda ölkənin böyüklüyünə və nüfuzuna görə də bir saylı partiyasına çevrilməklə yanaşı, ictimai-siyasi proseslərin avanqardı oldu. AMİP ana müxalifət partiyası kimi dövlətin təhlükəsizliyinin qorunmasında və təmin edlməsində əsas gücə çevrildi. AXC-Müsavat hakimiyyətinin gətirib çıxartdığı vətəndaş müharibəsindən xilas edilməsində, onu xarici qüvvələrin məkrli planlarından qorumasında da AMİP və onun sədri E.Məmmədov misilsiz xidmətlər göstərib. Partiya bir çox ilklərə imza atmaqla novator partiya adını qazanıb. Onun tərkibində ölkənin ən tanınmış elm və yaradıcı adamlar, güclü mütəxəssislər, siyasətçilər təmsil olunub. AMİP həm də siyasi məktəb kimi yeni nəsil siyasətçilərin yetişdirilməsinə də öz töhvəsini verib. AMİP ən geniş beynəlxalq əlaqələrə malik olan partiyadır və dünyanın 60-dan çox ölkəsinin 80-ə yaxın sağ-mərkəzçi partiyasını özündə birləşdirən Beynəlxalq Demokrat İttifaqının üzvüdür. E.Məmmədov həmin ittifaqın uzun illər sədr müavini postunu tutub. O liderlik etdiyi AMİP ölkədə demokratiya uğrunda aparılan mübarizədə, həmçinin dövlət qruculuğu sahəsində verilən mücadilənin daim önündədir. Söykəndiyi 6 prinsip, daşıdığı ideologiya xalqın istək və arzularına, tarixi və milli ənənələrə, həmçinin bəşəri dəyərlərə söykənir.
Etibar Məmmədov kimi zəngin təcrübəyə malik dövlət və siyasət adamı mən deyərdim ki, həm də xalqın xəzinəsidir, sərvətidir. Yetər ki, bu xəzinə və sərvət xalq üçün, millət üçün, dövlət və dövlətçilik üçün istifadə edilsin. Heç şübhə etmirəm ki, 70 illik yubleyi qeyd ediləcək E.Məmmədovun Azərbaycan xalqı və dövləti üçün bundan sonra da edəcəyi çox böyük işləri, həyata keçirəcəyi ideya və planları var və bu gerçəkləşəcək.
Yeri gəlmişkən 2 aprel həm də E.Məmmədovun oğlu və siyasi varisi hesab etdiyim, AMİP Gənclər Təşkilatının sədri Ayxan Etibaroğlunun da doğum günüdür. Ayxan bəyi də təbrik edərək, ona uğurlar arzulayıram.
Əli Orucov
