Arçutlu (Ardıclı) gənclərin inkişaf konsepsiyası

                                      Yeddinci yazı

 

         1960-1980-ci illərin Arçut gəncliyinin əsas xüsusiyyətləri- o dövrkü gənclərin təqdimatında. İnkişafı şərtləndirən avanqard və  rəhbər ideyalar (əvvəlki yazının davamı) 

(mövqelərin, baxışların, tezislərin, qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələrin, bu baxımdan inkişaf konsepsiyasının əsas prinsiplərinin xatırlanması prizmasından yanaşma)

         XX əsrin 60-80-ci illərində kənddə baş vermiş yenilik hadisələri düşüncələrdə inqilab yaratmış və öz dərin izlərini qoymuşdur. Həmin dövrü kəndin “Qızıl dövrü” kimi xassələndirmək olar.  Çünki bu tarixi mərhələ  gənclərin hafizələrində dəyərlərlə, qızıl hərflərlə  həkk olunub. Baş verən yeniliklər bütün gənclərin şüurunda dəyişiklik yaratmış və onları sağlam ruhda böyütmüşdür. Həmin dövrün uşaq, yeniyetmə, gəncliyinin inkişafına təkan verən, dönüş yaradan və konsepsiyanın tərkibini təşkil edən rəhbər ideyalar bu gün də ideologiyanın tərkibini təşkil etməkdədir.  O zamanlarda islahatçılığı şərtləndirən proseslər o qədər dərin və geniş, əhatəli və məzmunlu olmuşdur ki, bu baxımdan,  həmin  dövrü xarakterizə edənlərin sayı da çoxluq təşkil etməkdədir. O dövrün dönüşü və rasional təfəkkürün qazandığı  potensial bu gün də qalmaqdadır və istifadə olunmaqdadır. Əvvəlki inkişaf və tərəqqi  metodları hal-hazırda da  tətbiq olunmaqdadır.  Təbii ki, bu məsələdə məktəbin rolu danılmazdır və əvəzsizdir. Bu barədə fikir bildirənlərin hamısı ürəkdolusu danışır.  Məktəbin avanqard rolu barədə məzunların fikirləri tükənməzdir. 1960-cı ildə Arçut kəndində ziyalı ailəsində dünyaya gəlmiş və 1967-1977-ci illərdə kənd orta məktəbində təhsil almış və 1978-ci ildə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutuna daxil olmuş   Rauf Abbas oğlu Məşədiyev o dövrün xüsusiyyətlərini bu şəkildə qeyd edir: “Bizim uşaqlıq illərimiz, eləcə də  gənclik illərimiz çox əhatəli, həm də digər həmyaşıdlardan seçilən illərdən olub. 1967-ci ildə Arçut kənd orta məktəbinin birinci sinifinə daxil olanda  həmin tarixdə yeganə olaraq,  biz 3 sinif A, B, V sinifləri olmuşuq və hər sinifdə 31 şagird olmaqla, birlikdə 93 nəfər şagird, onuncu sinifi bitirmişik. Digər siniflər isə  A və B-dən ibarət olublar və maksimum 60 nəfər şagird təhsil alıb. Biz birinci sinifi məktəbin ən köhnə binasında, aşağıdakı korpusda oxumuşuq. Yuxarı sinifləri isə məktəbin təzə tikilmiş üç mərtəbəli  binasında oxumuşuq. M.F. Axundov adına orta məktəb müəllimlərimiz, başda məktəbimizin direktoru Məhəmməd Əliyev olmaqla,  çox savadlı, məsuliyyətli, tələbkar müəllim heyəti idilər. Bilik və bacarıqlarını şagirdlərdən əsirgəmirdilər. Hər rübün sonunda toplantı olurdu və nəticələr açıqlanırdı ki, hansı  sinifdə əlaçıların sayı çoxluq təşkil edir. Laboratoriyalar fəaliyyət göstərirdi. Məsələn, kimya laboratoriyası var idi.  Çəltikov Məmməd müəllim  əsl kimyaçı kimi şagirdləri öyrədirdi. Hər fənn üzrə, müxtəlif dərnəklər mövcud idi. İdmanı, atıcılığı çox sevərdik. Digər fənlər də -riyaziyyat, həndəsə, fizika, coğrafiya, tarix, dil ədəbiyyat, biologiya, alman dili də bizim üçün çox önəmli idi. İdman dərslərində sinif yarışları keçirilərdi. Orta məktəbi bitirdikdən sonra hərə bir sənətin dalınca gedirdi. Kimi ali təhsili, kimi texnikumu, kimi də peşə məktəblərini seçirdi. Bilik uğrunda rəqabət gedirdi və hansı sinifdən daha çox ali məktəbə qəbul olunmaq uğrunda  sanki bir yarış keçirilirdi. Ali məktəbə qəbul olan çox olardı. Bir müddət kənd əhli tərəfindən onların adları hallanardı. Kimya, riyaziyyat, fizika ən çox sevdiyim fənlər idi”. 

                1969-cu ildə Arçut kəndində dünyaya gəlmiş, orta məktəbi kənddə bitirmiş Sədaqət Həsən qızı Məmmədovanın da  XX əsrin 80-ci illərinin kənd gəncliyinə dair baxışları  diqqəti çəkir. Belə ki, O, gəncliyin avanqard həyatına dair bu kimi fikirləri bildirir: “Biz ilk növbədə məktəbdən bəhrələnirdik.  Özümüzdən böyüklərə baxıb sanki həyat öyrənirdik. Onları təkrarlamağa çalışırdıq. Həm geyimdə, həm də hərəkətlərimizdə özümüzü onlara bənzədirdik.  Dəbli geyimlərimiz də məktəbin yuxarı siniflərində oxuyanda formalaşırdı. Səliqəli əyin-baş, dəbli saç düzümləri  gözəlliyimizin əsas görünüşü idi. Gənclikdə ancaq və ancaq şən həyat yaşmaq istəyirdik. Üzümüz daim gülürdü. Həyat da üzümüzə gülürdü. Bütün günü yeniliklər axtarırdıq. Jurnallara göz gəzdirirdik. Gözəl qız şəkilləri axtarırdıq.   Məktəbdə və məhlədə yeniliklər çox olurdu. Son dövrlər gənclər dəblə geyinirdilər. Hətta kəndimizdə qadınlar, qızlar arasında şalvar geyinənlər də olurdu. Bütün gənclər bir-birilərinə baxıb yarışırdılar. Gözəllik aləmi bürüyürdü.  Tez-tez şəhərə gedirdik. Univermağa baş çəkirdik. Geyimlər və ətirlər alırdıq.  Kinolara baxırdıq. Kollektiv şəkildə gəzirdik. Kəndimizdəki klublarda da kinolara baxırdıq. Əsasən, hind filmlərini xoşlayırdıq.  Musiqisini sevirdik. Mənaları çox idi. Zövqümüzə oxşayırdı. O dövrkü qızlar və oğlanlar toyların, nişanların, xınayaxdı mərasimlərinin, bayram süfrələrinin  bəzəyi idi. Gəlinin bəzədilməsi xüsusi diqqət çəkirdi. Gəlin maşınlarının bəzədilməsi də biz gənclərin zövqü ilə olurdu. Bəy və gəlinin sağdıc və solducları olmaq bir həvəs idi. Hamı döş gülü taxmaq üçün səy göstərirdi. Ona görə də hər gün toy olmasını istəyirdik.  Çalışırdıq ki, bütün aləm gözəl görünsün. Toylarımızda və xınayaxdı mərasimlərində müasir musiqi dəbdə idi. Xanəndələr toyu idarə edirdilər. Yeni-yeni mahnılar çıxırdı. Toyda ortada gözəl rəqs etmək də dəb idi. Hamı gənc qızlara göz qoyurdu.  Analar toylarda öz oğlanlarına qızlar seçirdilər. Bizim qızları həm məktəbdə, həm məhlədə, həm də toyda, nişanda bəyənirdilər. Əsgərlikdən gələn və ali məktəbi bitirib kəndə qayıdan, evlənmək istəyən oğlanlar gənc qızlara el mərasimlərində göz qoyurdular.  Adətlərimiz çox yaxşı idi. Qız qaçırtmaq da var idi. Məsələn, mən öz indiki həyat yoldaşım tərəfindən qaçırılmışdım. Gənclər o zaman əsgərlikdən qabaq da ailə qururdular. Mən deyə bilmərəm ki, bunun müsbət tərəfi hansıdır, mənfi tərəfi hansı. Hər şey öz vaxtında olsa, daha yaxşıdır. Biz yeniyetmə və gənclər bir tərəfdən məktəbdə oxuyurduq, digər tərəfdən də təsərrüfatda, ev işlərində valideynlərimizə kömək edirdik. Adətlərimiz çox yaxşı idi. Yeni il və Novruz bayramı maraqlı keçirdi. Qızlar süfrə bəzəyinə önəm verirdilər. Eləcə də süfrələr üçün yaxşı şirniyyatlar bişirirdilər. İrəvan kətəsi süfrəni bəzəyirdi. Ev səliqəsi də gənc qızların diqqətində idi. Hamı qızların ev səliqəsinə xüsusi diqqət yetirirdi.   Gəlin üçün xonçaların bəzədilməsi də qızların diqqətində olurdu. Zövqlü həyat yaşamaq başlıca maraq idi. Gənclər yığışıb ev şənlikləri təşkil edirdilər. Məhlə şənlikləri də çox olurdu. Cavan oğlanlar dəstə-dəstə çiyinlərində maqnitofon oxuda-oxuda məhlələri gəzir, özlərini qızlara göstərirdilər.  Dağlarda, çəmənliklərdə, bulaq başlarında, çay kənarlarında pikniklər təşkil edirdik. Biz gənclər çox enerjili idik. İşdən-gücdən yorulmaq bilmirdik. Xəyallarımızda göylərdə uçurduq. Dərdimiz, qəmimiz yox idi. Həyatımız çox rəvan keçirid. Problemlər də öz-özünə həll olunurdu. Gəncliyimizin baza ideyaları çox zəngin idi. Hamımızın bir ideyası olurdu, həm də seçim üçün hərə bir fikirdə idi. Ancaq çalışırdıq ki, bütün fikirlərimiz gəncliyimizin maraqlı olmasına yönəlsin. Kəndimizin biz dövr gəncliyi qaçqınlığa da təsadüf elədi. Çətinliklər gördük. Qorxu, həyəcan hissi qəlbimizi sındırdı. Lakin Azərbaycanda yenidən öz kənd gəncliyimizi yaşamağa davam elədik. Şükür Allaha gəncliyi qoruyub saxladıq və estafeti nəsillərə ötürə bildik.  İndiki gənclərimizə parlaq gələcək arzu edirəm!”

            M.F.Axundov adına Arçut kənd orta məktəbindən “ARDIC” Hərəkatının “Arça” Düşüncə Mərkəzinə qədər: yaddaşın ifadə olunması, tarixin həqiqətlərinin əks etdirilməsi kontekstindən yanaşma

           Həmin orta məktəbin aşağı sinifində oxumuş bir nəfər  şagirdin (Elşən Nəsibovun) xatirələri: Arçut əsilli və digər yeniyetmə və  gənclər üçün unudulmaz  yaddaş məlumatı  -gənclik konsepsiyasının nəzəri əsasları üçün material və mövzu

           İlk növbədə qeyd etmək yerinə düşər ki, “Arça” Düşüncə Mərkəzi Arçutun əsrlər boyu formalaşmış  mədəni irsini yaşatmağı və nəsillərdən-nəsillərə ötürməyi qarşısına məqsəd kimi    qoyub.  Həm də məqsədlərə çatmaq üçün  vəzifələr  müəyyənləşdirib. İrsi yaşatmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürüb. “Arça” düşüncə mərkəzi hesab edir ki,  Ardıc kəndinin öz doğma məskənindən kənarda qalmış  irsi yaşamalı, qiyabi məkanla əyani yaddaş sintez olunmalı  və cəmiyyətə bəxş etdiyi layiqli töhfələri ilə tarixin səhifələrində ifadə olunmalıdır. Bu,  bir şərəf işidir.  Unutqanlığa yol verilə bilməz.  Soykökün məskəni tanıdılmalı, göstərilməli və  kimliyi yaşamalıdır. Kənd öz yetirmələrinin, dünyaya səpələnmiş sakinlərinin yaddaşında dərin izlər buraxıb. Öz cizgilərini, arxitekturasını  formalaşdırıb. Kəndi yaşatmaq,  hafizələrdə olduğu şəkildə,  düşüncələrdə real olaraq canlandırmaq   ciddi məsuliyyətdir və doğmalıqdan irəli gəlir. Hər bir şəxs məlumatların toplandığı  yaddaş daşıyıcısıdır. Bu yaddaş imkan verir ki, tarix yazılsın və tarixdən nəticələr çıxarılsın. Obyektiv, həqiqi yaddaş düzgün və gerçək tarixin yazılmasını özündə əks etdirir.  Düzgün yazılan tarix özlüyündə bir şərəf və ləyaqət məsələsidir, keçmişə olan vicdanlı yanaşma və hörmətdir. Ardıc kəndi son əsrlərdə  daimi olaraq qaranlıq dünyaya   işıq, nur saçan, maarifləndirici vəzifə yerinə yetirən ziyalılar, aydınlar, irfan sahibləri, bu kimi qabiliyyətin üstü olan kamala yetişmişlər, kamala yetişmiş olanlarla xeyirxah əməlləri özündə cəmləşdirən müdriklər yetirmişlər. Arçut kənd orta məktəbi maarifləndirici dalğaları tətbiq etmişdir.     Maarifləndirici proseslər həm dünyəvi biliklərin təqdim olunmasında, həm də cəmiyyətdə aydınlaşdırıcı proseslərin (qəzet və  jurnal oxumaq, kütləvi şəkildə bədii ədəbiyyat oxumaq, teatr, kino və mədəniyyətin təbliği və   təşviqi) həyata keçirilməsi ilə reallaşdırılırdı. Məktəb özü bir dərnək  idi.   

          XX əsrin 80-ci illərində Mirzə Fətəli Axundov adına Arçut kənd orta məktəbinin fəaliyyəti çox təkmilləşmişdi. Yetişdirdiyi şagirdlər mütəxəssislər, kadrlar, müxtəlif peşə sahibləri  olaraq çox yerlərə səpələnmişdi. Məktəbin şərəfli adını yaşatmaqda idilər. Kadrlar öz doğma məktəblərinin adına şan-şöhrət gətirirdilər.   Etiraf etmək yerinə düşər ki, bu təhsil ocağı yeniyetmə və gənclər üçün elm, təhsil,  təlim və tərbiyə məbədi olub.   Arçutda doğulan hər bir şəxs məktəbdən yaxşı faydalanıb və xoşbəxt həyat qurmaqda, sağlam və düzgün gələcək seçməkdə  bu məbəddən əməlli-başlı yararlanıb.  Təhsil məbədi öz fəaliyyət  strategiyasında və taktikasında təbiət elmlərini, humanitar elmləri dünyəvi əsaslarla təqdim etmək, öyrətmək və bununla da dünyaya açıq və aydın zehinlə baxan şəxsiyyət yetişdirməyi qarşısına ümdə məqsəd kimi qoymuşdsur.  

          İnsanın keçdiyi ömür və həyat yolu  özündə ardıcıl və bağlayıcı, həm də şərtləndirici yaddaşları yaradan, xətti trayektoriyalarda ştrixlər  formalaşdıran fenomenoloji hadisələri cəmləşdirən irsi bir məktəbdir. Həyat təcrübəsi, qazanılan biliklərin tətbiqi mərkəzləri özündə məktəb funksiyasını daşıyır. Belə demək mümkünsə, insanın təhsil aldığı məktəb nəzəri, həyatda yaşadığı məktəb isə praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Ümumi anlamda ifadə olunan məktəbdə insan dərs almış olduğu şeyləri xatırlayır, dərk edir, özü üçün qaranlıq  bucaqları, küncləri  aydınlaşdırır. Qaranlıq məqamları işıqlandırır.  Keçmişi bu günlə bağlayaraq tarix yarada bilir. Tarixi məhz  yaddaşında iz buraxmış məlumatlar hesabına xronoloji ardıcıllıqla formalaşdıra bilir.   Geriyə baxanda xatırlayarkən mənalı amilləri kəşf edir, yada salır və gələcək həyatı üçün stimul hesab edir.   İnsan bu xətlərdə öz yaddaşı ilə müsbət və mənfi hadisələri həkk edir, düşüncələrinə hopdurur.  Yaddaşın ifadə olunması özlüyündə bir bilik və təlim ehtiva edən məqamları, şərtləri, hadisələri və şəraitləri doğurur. Təsvir və təsəvvür irsi və ardıcıl təsiredici gücə malik olan amilləri özündə şərtləndirir. Məktəb onun nümayəndələrinin oxşar xarakterini, davranış xüsusiyyətlərini meydana gətirir. Çünki üzvlərinə  standart bilik və tərbiyə bəxş edir.   Arçut (Ardıc) orta məktəbinin  həyatı onda bilik almış hər bir şəxsdə dərin, həm də pozitiv izlər buraxıb. Yaddaşın köçürülməsi, yazılarda həkk olunması artıq özlüyündə  bir tarixin yazılması deməkdir.

              Mən-Elşən Misir oğlu Nəsibov-1984-cü ildə doğulduğum tarixi Pəmbək Mahalının M.F.Axundov adına Arçut kənd orta məktəbinin birinci  sinifinə getmişəm. Lakin birinci sinifə getməmişdən öncə “sıfırıncı” adlandırdığımız məktəbəqədər hazırlıq sinifində oxumuşam. Bu hazırlıq kursunda demək olar ki, birinci sinifin dərslərini keçmişəm. Məktəbin ilk ruhunu hazırlıq sinifində almışam. Bu sinifə qədəm qoymaqla məktəb anlayışını dərk edə bilmişəm.  Əlifbanı, rəqəmləri, kiçik hesabı, yazmağı, oxumağı, rəsm çəkməni hələ bu ilkin hazırlıq sinifində öyrənmişəm. Bununla da birinci sinifə hazırlıqlı vəziyyətdə getmişəm. Birinci sinifdə oxumağı, yazmağı daha da təkmilləşdirmişəm.  İbtidai sinifdə təbii ki, əlifbadan ana dilinə qədər yol keçmişəm. Arçut kənd orta məktəbinin müəllimlərinin əlimdən qələm tutub yazı öyrətməyi halları  mənim maarifçilik həyatımı təmin edəcək proseslərin də  başlanğıcı demək olub.

              1924-cü ildən öz fəaliyyətinə başlanğıc verən orta məktəb XX əsrin 80-ci illərində  xeyli  böyümüşdü. Valideynlərimizin oxuduqları köhnə məktəbi yeni,  çoxmərtəbəli məktəb binası əvəzləmişdi.  Yeni bina müasir tələblərə cavab verirdi. İşıqlı sinif otaqları və savadlı  müəllim bolluğu keyfiyyətli təhsil vermək üçün real zəmin yaratmışdı. Şərait tələb edirdi ki, zamana uyğun yaxşı mütəxəssislər yetişməsi üçün keyfiyyətli orta təhsil verilsin.  Binanın idman zalı, bufeti var idi. İdman zalı lazımi avadanlıqlarla təmin edilmişdi. Zalda idman dərsləri keçirilir, müxtəlif turnirlər təşkil olunurdu. Qışda mini futbol, voleybol və basketbol oyunları təşkil edilirdi. Zalın böyüklüyü bu kimi turnirləri keçirtmək  üçün  imkan verirdi. Məktəb müasir tələblərə cavab verən təlim və məşq təqdim edə bilirdi. Səhərlər dərslər başlamamışdan öncə bütün siniflərin şagirdləri üçün 10-15 dəqiqə idman, bədən tərbiyəsi məşqləri keçirilirdi. İbtidai siniflərdə məktəb biz uşaqlara hər səhər süd və peçenye, şirin çörək  verirdi. Sağlamlığımızın qeydinə qalırdı.

            Arçut orta məktəbinin müasir şəraiti və kifayət edən bazası, kadr potensialı yüksək səviyyəli orta təhsilin verilməsi zərurətini özündə ifadə edirdi. Məktəb bir tərəfdən müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssis yetişdirməyə çalışır, digər tərəfdən də müəllim kadrların hazırlanması üçün öz tədbirini görürdü, proqramını yerinə yetirirdi. 

            Kənd orta məktəbi çoxlu dəyərləri ilə yadda qalıb. Belə ki, məktəbdə elə bir mühit var idi ki, bu mühit  ruhu sağlamlığımız üçün fayda verir, xoş əhval-ruhiyyə bəxş edirdi.  Məktəbin xoş aurasından qıdalanırdıq. Hər gün məktəbə getmək üçün tələsirdik. Çünki  nizamlı və şən həyatı bizi çox cəlb edirdi. Məktəbin nizam-intizamı sanki düşüncələrimizi və əməllərimizi sistemləşdirir və nizamlayırdı. Nizam-intizam ruhumuza hopub bizi dəyərli, cəmiyyətə, elə-obaya, icmaya yararlı bir şəxsə çevirirdi. Məktəb coşan ruhumuzun bir məkanı idi. Əsil uşaqlığımızı bizə yaşadırdı. Bunu bir neçə istiqamətdə edirdi: birincisi,  qavrayacağımız səviyyədə, həcmdə bizə dünyəvi elmi, təbiət   biliyi  verirdi. Biz o bilikdən xüsusi zövq alırdıq. Həvəslə oxuyurduq, qavrayırdıq, öyrənirdik.  Çalışqan idik; ikincisi, bizə oturub-durmaq, böyüklərlə danışmaq, həyatda necə davranmaq qaydalarını öyrədirdi. Böyüklərə müraciət formalarını öyrənirdik. Vaxtında yatmaq, dərsləri öz vaxtında hazırlamaq, əylənmək və istirahət etmək zamanlarının ardıcıllığını öyrədirdi; üçüncüsü, sağlamlığımızın qeydinə qalırdı. Vaxtında müxtəlif xəstəliklərə qarşı peyvəndlər  vurulurdu. Şagirdlər vaxtlı-vaxtında tibbi müayinədən keçirdi. Bizə yeməklər verirdilər.  Hər il təzə kitablar paylayırdılar. Biz də kitabları çox sevirdik. Səhifələrini cırıb korlamırdıq. Əksinə, üzlüklər çəkirdik. Cırılmış səhifələrini yapışdırırdıq.   Göz bəbəyi kimi qoruyurduq; dördüncüsü, gigiyenik qaydaları öyrənirdik. Təmiz və səliqəli, ütülü  geyinmək, üz-başın səliqəli olması, dırnaqların vaxtında tutulması, saçların qısa kəsdirilməsi  şərt idi. Müəllimlərimiz daim bizi yoxlayırdılar. Təmizkomlar gigiyenaya nəzarət edirdilər. Əxlaq təlimləri, tərbiyə demək olar ki, bir kodeks idi. Normalar və qaydalar bir arada toplanmışdı, məcmulaşmışdı. Sanki bizi yetişdirmək, gələcəyə sağlam hazırlamaq  üzərində qurulmuşdu.   Biz o zaman bu tələbləri bəlkə də qiymətləndirə bilmirdik. Zaman keçdikcə onun əhəmiyyətini dərk etməyə başladıq. İndi dərk edirik ki, bütün bunlar bizi cəmiyyətə layiqli şəxsiyyətlər yetişdirmək məqsədini güdürdü. O  dövrün nizamından  yaxşıca faydalanmışdıq. Məktəb bir məbəd olaraq neqativləri aradan qaldıran, pozitivləri yükləyən islahatçı məbəd rolunu oynayırdı.

              Məktəbin zəngin kitabxanası var idi. Sinifdənxaric oxu üçün istifadə edirdik. Böyüklər bədii ədəbiyyatı çox oxuyurdular. Kitabxana fondundan əməlli-başlı faydalanırdılar. Məktəbdə biz pionerlər qəzetə abunə olmuşduq. Hər dəfə alırdıq. Bizə çox maraqlı gəlirdi. Eyni zamanda uşaqlar üçün dövrü jurnallar da alırdıq və həvəslə oxuyurduq.

              Məktəbimizdə  mülki müdafiə hazırlıqlarına ciddi yanaşılırdı. Yadımdadır, Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasında 1986-cı ilin aprel ayında  baş verən qəza ilə əlaqədar olaraq   məktəbimizdə əməlli-başlı mülki müdafiə tədbirləri keçirilmişdi. Bizə əleyhqazlardan istifadə etməyi öyrətmişdilər. Deyirdilər ki, bu vasitələr insanların tənəffüs orqanlarını, gözlərini və üzünü zəhərləyici  radioaktiv maddələrdən qoruyur. Həm də bakterial ünsürlərdən mühafizə edir. Bizə insanları xilas etmək üçün təlimatları göstərirdilər. Sığınacaqlarda necə gizlənməyi və qorunmağı  başa salırdılar. Xəstələrə yardım təlimlərini keçirdilər.

             Hər il bizlərə yeni məktəb formaları alınırdı. Bu, artıq bir bayram ənənəsinə çevrilmişdi. Məktəbli formasına hörmətlə yanaşırdıq.  Yadımdadır, aşağı əyilib tez-tez ayaqqabılarımızı silirdik. Cibimizdə bunun üçün xüsusi dəsmal gəzdirirdik. Şalvarlarımız və köynəklərimiz ütülü və səliqə-səhmanlı olmalı idi. Məktəb çantalarımıza dəftər, kitab,  qələm, xətkeş, sirkul, pozan   və karandaşları,  eləcə də digər ləvazimatları səliqə ilə yerləşdirirdik. Bu prosesin özü belə ruhumuzu nizamlı saxlayırdı. Məktəb qayğı mərkəzi idi. Bütün şagird və müəllimləri nəzər- diqqətdə saxlayırdı.  Məktəb bizə əşyalarımıza belə hörmətlə yanaşmağı öyrədirdi.

           Məktəb formaları əyin –başımızı xüsusi bəzəyirdi. Qızların saçlarına bağlanan bantların da öz estetik görünüşü var idi. 

            Hər gün  şirin çay içdikdən sonra səhər-səhər  dərsə getmək, günorta dərsdən qayıtmaq vərdiş olunmuş ənənə idi. Məktəb yolunda hər gün addımlamağın özü bir sağlamlıq idi.  Məktəbə gedə bilməyəndə darıxırdıq. Xəstələnib dərsdən qalmaq istəmirdik. Həmin gün bizim üçün bir itki idi.  Sinifimizi görməyə tələsirdik. Sinifimizin səliqə-səhmanına xüsusi fikir verirdik. Dibçəklərdəki gülləri sulayırdıq. Partaları və oturacaqları təmiz saxlayırdıq.  Məktəbli formalarında, o cümlədən  qırmızı qalstuklarda və döş nişanlarında, əllərdə çanta  məktəbə kollektiv şəkildə getmək və qayıtmaq ortalıq (məktəb) yolunu bəzəyirdi. Təbii ki, bu bir festival ənənəsi idi. Hər  gün məktəb yolunun bəzədilməsi onu tamaşa edən böyüklər üçün  də çox xoş mənzərə yaradırdı. Hiss edirdik ki, onlar bu mənzərədən çox xoşlanırlar. Bizə baxıb xüsusi zövq alırlar.  Məktəbdəki dərnəklər və teatr tamaşaları, təşkil olunan konsertlər də məktəbin etik və estetik bir məbəd olmasından  xəbər verirdi. Bu məbəd mədəniyyət və incəsənət mərkəzi idi.  Məktəbin zalında, bufetdə və  açıq idman meydançasında musiqili tədbirlər olurdu. Şən əyləncələr təşkil edilirdi. Pionerə keçid xüsusi tədbirlə həyata keçirilirdi. Qalstukların və döş nişanlarının təqdimatı xüsusi bir ənənə idi. 

            Müəllimə müqəddəs bir varlıq kimi baxırdıq. Elə hesab edirdik ki, onlar ümumiyyətlə  yemək yemir, su içmirlər. Tamamilə başqa, müqəddəs məxluqlardırlar. Onlar da özlərini bizim önümüzdə çox ciddi aparırdılar. Bizim yanımızda məsuliyyətli idilər. Danışıqlarına, davranışlarına, əyin-başlarına  xüsusi fikir verirdilər.  Şagird önündə nüfuzlu qalmaq müəllim şəxsiyyətinin əsas göstəriciləri idi.  Müəllimlərimiz həm dərs verən, həm də təlim-tərbiyə bəxş edən şəxslər idilər. Bizi sözün əsil mənasında yararlı, bu baxımdan yüksək düşüncəli, ali davranışlı şəxsiyyət kimi cəmiyyətdə görmək istəyirdilər. Oxumaq, dərin biliklərə sahib olmaq  ciddi tələb idi. Müxtəlif sahələr təbliğ və təşviq olunurdu. Bizə zehni və fiziki əməyin harmoniyasını təbliğ edirdilər. Hər iki əmək formasında böyük zəhmətin olmasını vurğulayırdılar. Oxuyanlar zehni əmək, fiziki işləyənlər isə fiziki əmək sərf edirlər, deyirdilər.  Kəndli və fəhlə peşələrini yaxşı mənimsəmək yollarını öyrədirdilər.

           1984-1987-ci tədris  illərində ibtidai siniflərdə (1-3-cü siniflər) birmərtəbəli binada  oxuyurduq. Ancaq məktəbin üçmərtəbəli yeni binasında dərs keçmək üçün darıxırdıq, tələsiyirdik. Dördüncü sinifə tez adlamaq istəyridik. Binaya tez-tez boylanırdıq.  Bu binada yuxarı sınıf şagirdləri dərslər keçirdilər.  Biz də onların cərgəsinə qoşulmaq istəyirdik. Həsrətlə baxırdıq.

         Məktəb yolunun qış fəsli də çox maraqlı olurdu. Üzüaşağı məktəb yolu ilə sürüşə-sürüşə gedirdik. Qar topu oynamağın da ki, öz ləzzəti var idi.

           Məktəbin təzə binasının önündə hərdən silahlar atmağı bizə öyrədirdilər. Hərb  müəllimi təlim silahlarından istifadə edərək bizə onunla davranmağı və istifadəni öyrədirdi. Yerə uzanıb öndəki nişanı hədəf alırdıq. Patronlardan çıxan qoxuların da bir başqa ləzzəti var idi. 

          Yazda isə çiçəklərin açması və məktəb formalarında şagirdlərin axını, yürüşü, ortalıq yolda  addımlamaları gözəl bir harmoniya yaradırdı. Payızda isə sərin küləklər yollarda olan solmuş,   xəzanların saralmış  yarpaqlarını  süpürürdü. Payızlıq meyvələrin (alma, armud və s.) isə bambaşqa dadı, təamı olurdu.  Təbii ki, bütün bu təbiət hadisələrinin bizim psixikamıza, psixi durumumuza öz müsbət təsirini biz sonralar hiss etmişik. Bu gün nostalji hisslərdə məhz o illəri xatırlamaqla öz ruhumuzu təzələyir və keçmişə, uşaqlığa qayıtmaqla cavanlaşırıq.

           “Son zəng” gələndə məktəb yolu bambaşqa bir zövqlü mənzərəyə çevrilirdi. Yasəmən gülü bütün yolu bəzəyirdi. Ən yadda qalan hadisə son zəng idi. Yaxşı yadımdadır, biz birincilər onuncuların önündə sıra ilə düzülür onlara güllər təqdim edirdik. Onlar da bizə hədiyyələr verirdilər.

          Məktəbdə əla və yaxşı oxumaq uğrunda sözün əsil mənasında rəqabət gedirdi. Müəllimlər böyük həyəcan yaradacaq  səhnəni, suallaşma və cavablar deyilən bilik yarışmasını, turnirini təşkil edirdilər. O yadımdadır ki, məktəbdə əla oxumağa görə kənddə yaxşı ad çıxaran şagirdlər olurdu. Hər bir şagirdin də öz azarkeşi var idi. Bu azarkeşlər arasında söz-söhbət yaranırdı. Mübahisə, polemika təşkil olunurdu. Hərə öz namizədini tərif edirdi. Kənddə, “filankəsin oğlu o qədər biliklidir ki, artıq kiçik yaşlarından qəzet oxuyur”, deyə fikirlər səslənirdi. Həm də “öz beynindən şeirlər yazır”, “ Elə biliklidir ki, yerin altını və üstün bilir”...kimi fikirlər gəzib dolaşırdı. “Biliyinə görə Lomonosovdur, Mendeleyevdir, Eynşteyndir, Nyutondur...Bir mətni bir dəfə oxuyur, nöqtə və vergülünə qədər əzbərdən danışır...” kimi şüarlar, fikirlər  səslənirdi. Bu da özündə biz yaxşı oxuyanlarda həvəs oyadırdı.  Hər il yaxşı oxuyanlara fəxri fərmanlar verilirdi. Bu təqdimat zallarda xüsusi təntənə ilə həyata keçirilirdi. Fəxri fərmanı qəbul etmək üçün səhnəyə çıxmaq həm şərəf, həm də həyəcan məsələsi idi. Alqışları qəbul etmək çox sevindirici idi. Müəllimlər valideynlərimizi görən kimi çalışqan olduqlarımıza görə  ünvanımıza təriflər yağdırırdılar. Valideynlərimizin bundan qəlbi sevinir, həyəcandan gözləri yaşarırdı.  Yaxşı və əla oxuyanların, özlərini tərbiyəli aparan şagirdlərin valideynləri əksər hallarda valideynlər iclaslarına çağrılmırdılar. Buna ehtiyac görülmürdü.  Həmin valideynlər iclaslara qatılsalar da xoş təəssüratlarla ayrılırdılar.

              Məktəbin yeni binasında şərəf lövhəsi asılmışıdı. Həmin lövhədə qabaqcıl şagirdlərin sıra ilə şəkilləri var idi. Lövhə bizim üçün əlçatmaz idi. Çünki bura hələlik  yuxarı sınıf şagirdlərinin şəkilləri asılırdı. Çox çalışırdıq ki, bizim də həmin lövhədə şəkillərimiz asılsın. Bu baxımdan da rüblükdə qiymətlərimizin aşağı düşməsi qəbul olunmurdu. Həm də o zaman əlaçı şagirdlərə verilən qızıl medallar barədə düşünürdük.  Bizə deyirdilər ki, məktəbdə qızıl medal alan şagird abituriyent olanda ali məktəbə qəbul üçün cəmisi bir imtahan verir. Ondan əla qiymət alanda ali məktəbə qəbul olunmuş hesab olunur. Bu, bizə istiqamət verir, ciddi həvəs yaradırdı. Əlaçı oxumaq bir status idi. Bütün rüblərdə əlaçı olmaq şərəf idi. Ondan aşağı enmək heç qəbul olunmurdu. Öz şəxsiyyətimizə sığışdırmırdıq. Əlaçı şagirdlərin kənddə əvəzsiz hörməti var idi. Əlaçı olmaq böyüklərin danışıq və fəxarət mövzusu idi.

             Siniflərdə açıq dərslər və yoxlamalar olurdu. Biz çox ciddi hazırlaşırdıq. Valideynlərimiz də gəlib açıq dərslərdə iştirak edirdilər. Bu, bizdə çox ciddi məsuliyyət yaradırdı.  Dərslərə əla cavablarla sinifin üzünü “ağardırdıq”.  Müəllimlərimizdən təşəkkürlər qazanmaq, alqışlar qəbul etmək  bizim üçün həyatın əsas mənalarından idi. Müəllimlər öz əla oxuyan şagirdlərini örnək olsun deyə, digər siniflər önündə dərs danışdırırdılar. Məsələn, yadımdadır, mən öz tarix dərsimi intonasiya ilə böyük siniflər önündə danışmışam.  Düzdür, böyük siniflər önündə dərs danışmaq bir qədər məsuliyyətli idi. Utancaqlıq yaradırdı. Lakin buna baxmayaraq, cəhdlər olunur, addımlar atılırdı. Bu yolla da əyani olaraq əlaçı olmağımız barədə məlumatlar yayılırdı. Yuxarı siniflər bizi nümunə kimi göstərirdilər.  Çox yaxşı yadımdadır, yuxarı siniflərin istedadlı şagirdlərini divar qəzeti hazırlamaq üçün cəlb edirdilər. Əla oxuyan şagirdlərə müəllimlər digər şagirdlərin dəftərlərini yoxlamağa verirdilər. İnam və güvənc çox idi. Bəzən əlaçı şagirdlər üzrlü səbəbdən dərsi buraxan müəllimləri də əvəzləyə bilirdilər. Bu artıq ənənə halını almışdı.

           Məktəbdə sakit olmalı və dəcəllik, nadinclik etməməli idik. Dərsi poza bilməzdik. Sakitciliyə riayət etmək bir şərt idi və əxlaq qaydasını özündə daşıyırdı.  Dərsi pozmaq, səs salmaq  bizim üçün heç də məqbul hesab olunmurdu. Müəllimlərimiz və evdə böyüklərimiz deyirdilər ki, nizam-intizamla, tərbiyə ilə bilik qardaşdır. Yanaşı olmalıdır. Tərbiyə olmayanda alınan bilik heç nədir. Müəllimlərimizlə valideynlərimiz arasında olan münasibətlər bizlərin ləyaqətli yetişməyinə  xidmət edirdi. Bu münasibətlərdən irəli gələrək hərdən müəllimlərdən daha çox çəkinirdik. Onlara hörmət edirdik. Yanlarında və önlərində məsuliyyətimiz daha da çoxalırdı.   Müəllim peşəsi valideynlərimiz və biz şagirdlər üçün müqəddəs sayılırdı. Həm də çoxlarımız bu peşəyə yiyələnmək istəyirdik. Bəzilərimiz üçün də hətta əlçatmaz kimi görünürdü; çünki peşə  ucada, ali zirvədə qərarlaşmışdı. Müəllimlərimiz ictimaiyyət nümayəndələri hesab olunurdular. Tədbirlərin, məclislərin, adət-ənənələrin aparıcı qüvvələri idilər. Yol göstərir, istiqamət verirdilər. Adət-ənənənələrin icrasında, ayinlərdə  yaxından iştirak edirdilər.

          İbtidai sinifi bitirib həvəslə dördüncü sinifə başlamışdıq. Arzularımız, istəklərimiz fidana, cavan ağaca bənzəyirdi.  1987-1988-ci tədris ili idi.  Artıq yeni fənlərlə rastlaşmışdıq. Yeni fənlər dərs yükünü artırmış, məsuliyyət yaratmışdı. Lakin çox maraqlı gəlirdi. Məktəbin yeni binasına köçmüşdük. İlk baxışdan sinif otaqlarındakı əyani vəsaitlər bizim üçün tam yenilik idi. Rəngarənglik və məna çalarlığı bəxş edirdi.  Yeni sinif rəhbərimiz var idi. Otağımız çox səliqəli və işıqlı idi. Ədəbiyyat kabinetində, sinifində divardan dahi mütəfəkkirlərin, ədiblərin şəkilləri asılmışdı. Tez-tez divara boylanır, onların doğum və ölüm tarixinə baxırdıq. Onlarla öyünürdük. Botanika və zoologiya dərs otağında  da gözəl əyani vəsaitlər mənzərəsi var idi.  Düzdür, kimya fənni hələ keçmirdik. 1987-1988-ci dərs ili idi. Lakin kimya otağında bizə filmlər nümayiş olunurdu. Kimya kabinetinə girəndə elə bil hansısa böyük bir müəssisənin laboratoriyasına daxil olurduq. O dərəcədə valehedici idi.  Ləvazimatlar, aparatlar, texniki vəsaitlər  çoxluq təşkil edirdi.

             Məktəbin birinci mərtəbəsində şagirdlərə verilən qiymətlərin bənzədilməsini özündə ehtiva edən rəsmlər, divar qəzetləri  var idi. Məsələn, iki qiyməti alan şagirdlər tısbağa belində, kafi qiymət alanlar at belində, yaxşı qiymətlər alanlar avtomobildə, əlaçılar isə təyyarədə gedənlər  kimi göstərilirdi. Bununla da nailiyyətlər və mənzil başına çatmaq üçün sürəti əks etdirən minik vasitələri müqayisə olunaraq dərəcələndirilirdi.  Məktəbdə yaradılmış Tarix diyarşünaslıq muzeyi özünün eksponatları ilə çox zəngin idi. Həmin muzey kəndimizin zəngin irsini və mədəniyyətini ifadə edirdi.

             Müəllimlər öz yetirmələri ilə öyünür, şagirdlərinin nailiyyətləri ilə fəxr edirdilər. Arçut orta məktəbi Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar olaraq 1988-89-cu tədris ilinin yarısında artıq tam şəkildə bağlandı. Öz müəllimlərini və şagirdlərini intizarda qoydu. 1924-cü ildən başlayan ömrü yarımçıq kəsildi. Gələcək planları, layihələri iflasa uğradı.  Ancaq onun yetirmələri bir an belə məktəbi unutmadılar. Hər yanda məktəbin uca adını şərəflə təmsil etdilər, yaşatdılar.  “ARDIC” Hərəkatının ideyası ilə   2024-cü ilin may ayının 26-da  özünün  100 illik Yubileyini Bakı şəhərində təntənə ilə qeyd etdi. Hərəkatın “Arça” Düşüncə Mərkəzi bu layihənin reallaşmasında yaxından iştirak etdi.

          Arçut kənd orta məktəbi Arçut əsilli yeniyetmə və gənclər üçün öz şagirdlərinin yaddaşlarında bir nümunə qoyub, əbədilik həkk edib. Bu əbədilik dəyərləri irsən ötürülməlidir.

          Arçut kənd orta məktəbinin bəzi yetirmələri bu gün  “Arça” Düşüncə Mərkəzində cəmləşiblər. Öz düşüncələri ilə çıxış edir, konsepsiyalar üçün layiqli töhfələr bəxş edirlər.  Vaxtilə məktəbin onlara bəxş etdiyi biliklərdən yararlanaraq, məktəbin etdiyi yaxşılıqlardan irəli gələrək, indi həmin elementləri məktəbin özünə qaytarırlar.

         Arçut kənd orta məktəbinin fəaliyyətini öyrənmək kənd əsilli gənclərə mühüm faydalar verər və düşüncələrini daha da təkmilləşdirər. Özünüdərk yolunda müəyyən qazanclar bəxş edər.

Arçutun yeniyetmə və gənclərinin həyatı- Ardıclı bir uşağın xatirəsində (1980-ci illər)

Belə bir sual ətrafında düşünmək və cavab tapmaq olar: 1980-ci illərdə Arçutlu yeniyetmə və gənclərinin həyatı necə keçirdi. Düşüncələri nələrdən ibarət idi:

-Ali məktəblərə qəbul haqqında, həmçinin  tələbə adını qazanmaq, tələbə biletini və diplomu, attestatı “islatmaq” haqqında düşünürdülər;

-əsgərlik xidməti barədə, həmçinin əsgərlikdə rus dilini yaxından mənimsəmək, dərindən öyrənmək barədə düşünürdülər;

-əsgərlikdən gəldikdən sonra əsgərlik həyatı haqqında fəxrlə və ağızdolusu danışırdılar. Hətta əsgərlikdən sonra xidmət etdikləri yerlərdə qalmaq və yaşamaq istəklərini bildirirdilər;

-rus dilini öryəndiklərini deyirdilər və hərdən öz aralarında rus dilində danışırdılar;

-ali məktəbə qəbul olunanlar öyünürdülər, fəxr edirdilər;

-ağ xalat geyinmək haqqında düşünürdülər;

-sevgi və məhəbbət haqqında danışırdılar;

-məktublaşmalarından bəhs edirdilər və digər  kənd, qəsəbə və şəhərlərlə məktublaşmaq barədə düşünürdülər və yeni dost tapdıqlarına görə fəxr hissi duyurdular;

-uzaqda yaşayan qohumlarına baş çəkmək haqqında fikirləşirdilər;

-uzaqda yaşayan qohumlarının evlərində qonaq kimi qalmaqlarından ağız dolusu danışırdılar;

-musiqilərə qulaq asırdılar, evlərdə, təbiət qoynunda şənliklər təşkil edirdilər;

-musiqi alətlərində ifa etməyi öyrənirdilər;

-müəllimlik edirdilər. Müəllim kimi yetişməyə can atırdılar;

-peşə məktəblərində peşələr  öyrənirdilər. Maşın və mexanizatorların dilini öyrənməyə çalışırdılar;

-adət-ənənələr üzrə şənliklər, müxtəlif məclislər, partilər  təşkil edirdilər, şən gənclik haqqında düşünürdülər;

-mənzərəli yerlərdə şəkillər çəkdirmək barədə düşünürdülər;

-dəbli geyimlərdən istifadə edirdilər;

-qəzet və jurnallar oxumaqdan həzz alırdılar;

-şeirlər yazmaq barədə düşünürdülər;

-futbola baxırdılar və komandalara azarkeşlik edirdilər;

-teatrlar təşkil edirdilər, musiqi qrupları  formalaşdırırdılar;

-radioları dinləyirdilər, televizorda filmləri izləyirdilər;

-yeni-yeni audio kasetlər və vallar alıb gətirirdilər;

-kinoteatrlarda kinolara baxmaq bir dəb idi;

-kinoları müzakirə edirdilər, özlərini aktrisa və aktyorlara bənzədirdilər;

-idmanla məşğul olurdular;

-əsgərliyə gedən gənclərin bir qismi qalaraq zabitlər, gizirlər kimi hərbi xidmətlərini davam etdirirdilər;

- sevdikləri qızlara elçilər göndərirdilər;

-nişanlar təşkil edirdilər;

-xınayaxtılar düzəldirdilər;

-milli bayramların təşkilini həyata keçirir və şirniyyatlar hazırlayırdılar;

-süfrələri bəzəyir və yolkalar qururdular;

-uzaq məmləkətlərdən şirniyyatlar, geyimlər, oyuncaqlar alıb kəndə gətirirdilər;

-kəndin toy adətlərində yaxından iştirak edirdilər, məclisləri bəzəyirdilər;

-müxtəlif oyunlar təşkil edirdilər;

-şahmat, nərd, domino, çu, divara döydü, ənzəli   kimi oyunlar oynayırdılar;

-ev tikintilərində ustalıq  və fəhləlik edirdilər;

-sürücülük öyrənirdilər;

-evləri bəzəyirdilər;

-kombaynları və traktorları idarə edirdilər;

-kənd təsərrüfatında yaxından iştirak edirdilər;

-ot biçinlərində iştirak edirdilər;

-ölkənin ayrı-ayrı yerlərinə mövsümi işlərə gedirdilər və s.

 Elşən Nəsibov (Elşən Ardıc)

Siyasətşünas-alim, yazıçı-publisit. “ARDIC” Hərəkatının təsisçisi və məsul katibi. Qərbi Azərbaycan İcmasının üzvü